Kök hücre bağışı: Donör arayışından iyileşmeye

Kök hücreler olgunlaşarak farklı türde hücrelere dönüşebilir. Kan yapıcı kök hücreler kemik iliğinde bulunur ve farklı işlevlere sahip farklı kan hücrelerine gelişebilirler. Bu kan hücreleri daha sonra kan dolaşımına katılırlar. 

Kök hücre bağışında, kan oluşumu sisteminde belirli hastalıklara sahip insanlar, gönüllü donörlerden elde edilen sağlıklı hücreleri alırlar. Kök hücre bağışı, lösemi gibi kötü huylu kan hastalıkları olan insanlara iyileşme şansı tanır.

Bu kök hücreler genellikle başka insanlardan sağlandığından, bu işlem allojenik ("başka bir yerden" gelen) kök hücre bağışı olarak adlandırılır. Belirli hastalıklarda vücudun kendi kan kök hücreleri de kullanılabilir. Buna otolog ("kişinin kendisinden alınan") kan kök hücresi nakli adı verilir.

Kan oluşumu veya bağışıklık sistemi hastalıklarının tedavi edilmesinde bir kök hücre bağışı, bu hastalıklarda diğer tedavilerin uzun vadede başarılı olmadığı durumlarda gündeme gelir. Bunlara şunlar dahildir:

• Kan kanseri, örneğin akut lösemi
• Kan oluşumu bozuklukları, örneğin aplastik anemi
• Doğuştan gelen kan oluşumu ve bağışıklık kusurları
• Lenfomalar, örneğin Hodgkin dışı lenfoma
• Lenfatik hastalıklar, örneğin lenf düğümü kanseri

Bu hastalıkların bazılarında, beyaz kan hücreleri kontrolsüz bir şekilde çoğaldığından normal kan oluşumu bozulur. Bunun sonucunda, vücut enfeksiyonlarla mücadele edemez, yeterli oksijeni taşıyamaz ve kanamaları durduramaz hale gelir. Bir kök hücre nakli genellikle önceki tedaviler yeterli etki göstermediğinde veya başarılı olmadığında değerlendirilir.

Kök hücre bağışına ihtiyaç duyan kaç kişi var?

Almanya'da her yıl 11.000'den fazla insan lösemiye veya başka bir kan oluşumu bozukluğuna yakalanmaktadır. Bunlardan bir kısmının iyileşebilmek için kök hücre bağışına ihtiyacı vardır. Almanya'da her yıl yaklaşık 3500 kök hücre nakli gerçekleştirilmektedir. 

Hastaların yüzde 20 ila 30'unda aileden kök hücre donörü bulunabilir. Kalanların tamamı yabancı donörlere bağımlıdır. Almanya'da 10 hastadan 9'u için uygun bir donör vardır.

18-60 yaş arası, en az 50 kg ağırlığındaki her sağlıklı kişi kök hücre bağışlayabilir. Kayıt 55 yaşına kadar gerçekleştirilmelidir. 61 yaşına ulaşıldığında veritabanındaki veriler otomatik olarak silinir.

Donör veya alıcı için bir risk oluşan belli hastalıklarda kök hücre bağışı gerçekleştirilmez. Bunlara şunlar dahildir:

• Kanser hastalıkları 
• İnsüline bağımlı Diabetes mellitus
• Kan ve damar hastalıkları 
• HIV, Hepatit B veya Hepatit C enfeksiyonları
• Otoimmün hastalıklar, örneğin Crohn hastalığı, romatoid artrit, multipl skleroz, lupus eritematoz

Mevcut alerjiler veya yüksek tansiyon durumları, ilgili bağış veritabanı ile kişiye özel olarak açıklığa kavuşturulmalıdır. Örneğin ameliyat veya biyopsilerin, hamileliğin veya çeşitli enfeksiyonların ardından donörler geçici olarak reddedilebilir.

Kök hücre bağışı için nasıl kaydolabilirsiniz?

Kök hücre donörü olarak kaydolmak için ağız mukozasından sürüntü veya bir kan örneği alınması gereklidir. Kayıt için bilgilendirilmiş onay ve doku özelliklerinin bir analizi gerekmektedir:

• ağız mukozasından bir sürüntü alınarak (evde uygulanan tipleme kiti)
• bir kan bağışı sırasında
• özel muayenehanesi olan bir doktorda kan örneği vererek
• bir tipleme kampanyası sırasında

Çeşitli organizasyonlar tipleme kitleri sağlarlar. Bu şekilde, kendiniz de bir pamuklu çubuk yardımıyla ağız mukozasından birkaç hücre alabilir ve değerlendirme için ilgili organizasyona gönderebilirsiniz. Bir nakil için donör olarak seçilirseniz, kan numunesi alınarak daha detaylı bir tipleme daha yapılması gerekir.

Tipleme kitleri tüm donör merkezlerinden sağlanabilir. Zentralen Knochenmarkspender-Register Deutschland (ZKRD, Almanya Merkezi Kemik İliği Donör Veritabanı) www.zkrd.de web sitesinde Almanya'daki tüm bağış merkezlerinin bir listesi bulunmaktadır. 

Zaman zaman, kök hücre bağışına ihtiyacı olan hastaların yakınları veya arkadaşları yerel tipleme kampanyaları düzenlemektedirler. Ancak, kök hücreleri belirli bir kişiye yönelik olarak bağışlamak mümkün değildir. Tipleme kampanyalarında toplanan veriler de bir merkezi kayıt biriminde saklanır ve böylece, olası kök hücre alıcıları için tüm veri karşılaştırmalarında kullanılabilirler. 

Kaydını gerçekleştiren bir donör vazgeçebilir mi?

Gönüllü donörler onaylarını istedikleri zaman, herhangi bir neden bildirmeksizin geri çekebilirler. Bununla birlikte, hasta bir kişi kök hücre nakline hazırlandıktan sonra vazgeçilmesi mümkün değildir, çünkü bu aşamada bağıştan vazgeçilmesi alıcının yaşamını tehlikeye atacaktır. 

Kaydın ardından donörden alınan kan örneği veya gönderilen ağız mukozası sürüntüsü bir laboratuvarda değerlendirilir. Doku verileri daha sonra ilgili bağış merkezi tarafından Almanya Merkezi Kemik İliği Donör Veritabanı'na verilir. Burada kök hücre donörlerinin ve olası alıcıların bilgileri karşılaştırılır. Amaç bir "genetik ikiz" bulmaktır. Doku özellikleri ne kadar yüksek oranda uyuşursa kök hücre naklinin başarıyla gerçekleştirilmesi ihtimali o kadar yüksektir.

Donör ve alıcı arasındaki uyuşma nasıl tespit edilir?

İnsanların benzersiz genetik özellikleri "HLA özellikleri" olarak adlandırılır. Bu kısaltma İnsan Lökosit Antijeni anlamına gelir. Bunlar doku özellikleri olarak da adlandırılırlar. HLA özellikleri vücut hücrelerinin yüzeyindeki yapılardır. Bunlar çok çeşitli kombinasyonlar şeklinde bulunabilirler. Bağışıklık sistemi bu yapıları kullanarak, karşılaştığı hücrelerin vücuda ait hücreler mi yoksa yabancı hücreler mi olduğunu ayırt eder. 

İstenmeyen bağışıklık reaksiyonlarını önlemek için, kök hücre donörünün ve alıcının HLA özelliklerinin mümkün olduğunca uyuşması önem taşır. Yüzde 100 uyuşan bir donör bulmanın mümkün olmadığı durumlarda, hastanın hastalık riskine bağlı olarak, HLA özellikleri hastanın özellikleriyle tamamen uyuşmayan bir kök hücre bağışı da seçilebilir. 

Merkezi Kemik İliği Donör Veritabanı'nın görevi nedir?

Almanya'da kayıtlı tüm donörlerin kaydedilen verileri ilgili bağış merkezleri ve vakıflar tarafından Merkezi Kemik İliği Donör Veritabanı'na (ZKRD) iletilir. Alman Kök Hücre Donör Veritabanı verilerine göre burada 7 milyonun üzerinde insan kayıtlıdır. 

ZKRD aynı zamanda Avrupa ve dünyadaki merkezlerle de bağlantılıdır. Verilerin tamamı "Bone Marrow Donors Worldwide" (Dünya Genelindeki Kemik İliği Donörleri) veritabanında birleştirilir. Burada, dünya üzerinde bulunan kök hücre donörlerinin tamamının doku özellikleri saklanmaktadır. Bu ağ sayesinde, kök hücre bağışına ihtiyacı olan insanlar tüm dünyadan yaklaşık 29 milyon olası donör ile karşılaştırılabilirler.

Kök hücre toplama türü hastanın tıbbi koşullarına, örneğin yaşına veya bağışa ne kadar kısa sürede ihtiyaç duyulduğuna bağlı olarak belirlenir. Toplama türü nakil merkezi tarafından önerilir. Kök hücre kazanmak için olası yöntemler şunlardır:

• periferik kök hücre bağışı (venöz kandan elde edilen kök hücreler)
• kalça kemiğinin iliğinden kök hücre almak
• göbek kordonu kanından elde edilen kök hücreleri kullanmak

Kök hücre bağışlarının yüzde 80'i kan alınarak gerçekleştirilmektedir. Bu işlem "periferik kök hücre toplama" olarak adlandırılır. Kök hücrelerin kalçadan sağlanan kemik iliğinden toplanması önemli ölçüde daha seyrek olarak gerçekleşmektedir. Yaygın bir yanlış inanışın aksine, kök hücreler asla omurilikten alınmaz. Yalnızca az sayıda ebeveyn çocuğun göbek kordonu kanının bağışlanabileceği konusunda bilgi sahibi olduğundan, göbek kordonu kanından elde edilen kök hücreler şimdiye kadar düşük bir oranda kullanılmıştır.

Periferik kök hücre bağışı süreci nasıldır? 

Bu yöntemde, kök hücreler donörün venöz kanından elde edilirler. Bağıştan 2 ila 4 hafta önce kök hücre toplama merkezinde doktor tarafından bir ön muayene gerçekleştirilir. Hazırlık amacıyla, önce donörün kanındaki kök hücrelerin sayısı artırılır. Bu, G-GCF adlı bir haberci molekül verilerek sağlanır. Bu kısaltma "Granülosit Koloni Uyarıcı Faktör" (İngilizce: Granulocyte-Colony Stimulation Factor) anlamına gelir. İlaç bağıştan 4 veya 5 gün önce günde iki defa deri altına enjekte edilir. 

Kök hücre toplama işlemi, toplama merkezinde ayakta tedavi düzeninde 1 ila 2 günde gerçekleştirilir. Her işlem yaklaşık 4 ila 5 saat sürer. Narkoz gerekli değildir. Yöntem kök hücre aferezi olarak adlandırılır. Burada, donörün kanı kol toplardamarından alınarak bir hücre ayırma cihazına iletilir; bu cihaz kök hücreleri toplar. Ardından, kan ikinci bir toplardamar girişinden vücuda geri verilir. Vücut kök hücreleri 2 hafta içinde yeniden üretir.

Kök hücreler kemik iliğinden nasıl toplanır?

Bu yöntemde de, bağıştan 2 ila 4 hafta önce kök hücre toplama merkezinde doktor tarafından bir ön muayene gerçekleştirilir. Kemik iliği bağışında, kök hücreler bir ponksiyon iğnesi kullanılarak kalça kemiğindeki kemik iliğinden toplanır. İşlem yaklaşık 60 dakika sürer ve genel anestezi altında gerçekleştirilir. Donörler kemik iliği alma işlemi için toplam 3 gün hastanede kalırlar. Sonrasında sıklıkla birkaç gün hastalık izni alırlar. Alınan kemik iliği 2 ila 4 hafta içinde yeniden yapılır.

Kök hücreler göbek kordonu kanından nasıl elde edilir?

Bir çocuğun doğumunun ardından, ebeveynlerin isteğine bağlı olarak göbek kordonundan kan bağışlanabilir. Bu esnada annede ve bebekte kesinlikle bir bozukluk meydana gelmez. Göbek kordonu kanından kök hücreler toplanabilir ve kök hücre nakline ihtiyaç duyan başka insanlar için kullanılabilir. Henüz olgunlaşmamış çok sayıda kan yapımı hücresi içerdiğinden, göbek kordonu kanı çok değerli kabul edilir. Bu şekilde, bir naklin ardından yeni organizmaya iyi uyum sağlarlar. Bağışıklık sisteminin reddetme reaksiyonları bu sayede büyük ölçüde önlenebilir. Bununla birlikte, kan kanseri olan insanlardan toplanan kök hücreler muhtemelen halihazırda hastalığa yol açan gen kusurunu içerdiklerinden, bu hücreler genellikle otolog nakil için uygun değildir.

Kök hücre bağışının masraflarını kim karşılar?

Bir kök hücre bağışı kapsamında gerekli testler ve işlemler alıcının sağlık sigortası tarafından karşılanır. Sigorta ayrıca gidiş-geliş seyahat, olası işgücü kaybı ilgili masrafları ve diğer ilgili masrafları da karşılar. Potansiyel kök hücre donörlerinin kayıt ve tipleme masrafları çalışmayı yapan vakıflar ve donör merkezleri tarafından üstlenilmektedir. Bu nedenle, bu organizasyonlar sıklıkla bağış isterler.

Kalça kemiğinden veya kandan kök hücre toplanması ve öncesindeki G-CSF işlemi sırasında çoğunlukla hafif olan yan etkiler meydana gelebilir. Bunlara şunlar dahildir:

• grip benzeri semptomlar, örneğin baş, kas veya kemik ağrıları (periferik kök hücre toplama)
• ağız bölgesinde karıncalanma (periferik kök hücre toplama)
• mide bulantısı ve kusma (kalça kemiğinden kök hücre toplanması sırasında uygulanan narkozun ardından)
• enjeksiyon veya kan alma yerinde ağrı ve hafif morarmalar
• baş dönmeleri
• nadir durumlarda alerjik reaksiyonlar

Bu şikayetlerin tümü geçicidir. Gerektiğinde ağrılar için ağrı kesiciler kullanılabilir. Sağlıklı donörlerde riskler de düşüktür. 

Kök hücre alıcısının tedavisine bir koşullandırma tedavisi adı verilen bir işlemle başlanır. Burada, hastaya yüksek dozda kemoterapi veya radyoterapi uygulanır. Bunun amacı, vücuttaki kanserli hücreleri mümkün olduğunca çok sayıda yok etmektir. Eş zamanlı olarak, bağışıklık savunması ilaçlarla baskılanarak yeni kök hücrelerin alıcının bağışıklık sistemi tarafından reddedilmesi veya mücadele edilmesi ihtimali mümkün olduğunca düşürülür. 

Kök hücre nakil süreci nasıldır?

Kök hücreler toplanmalarının ardından hemen naklin gerçekleştirileceği kliniğe ulaştırılırlar. Burada, bir infüzyon ile alıcının kan dolaşımına verilirler. Ardından, bağışlanan kök hücreler kendi başlarına kemik iliğine yerleşirler ve çoğalmaya başlarlar.

Ön tedavi yoluyla alıcının bağışıklık sistemi önemli ölçüde zayıflatılır. Bu şekilde, vücut patojenlerin yol açtığı enfeksiyonlara karşı son derece açık hale gelir. Enfeksiyon riskini azaltmak amacıyla, hastalar kök hücre naklinden sonraki ilk günleri veya haftaları yüksek hijyen standartlarına sahip özel servislerde geçirir. Ayrıca, nakilden sonraki ilk aylarda belirli hijyen ve beslenme kurallarına uymanız gereklidir.

Bağışlanan kök hücreler kan üzerinden kemik iliğine ilerlerler ve orada yeni kan hücreleri oluştururlar. Bu süreç yaklaşık 2 ila 3 hafta devam eder.

Bir kök hücre nakli sonrasındaki en yüksek riskler arasında bağışıklık sisteminin ret reaksiyonu, önceki kemoterapilere veya radyasyon uygulamasına verilen reaksiyonlar ve orijinal hastalığın tekrarlaması sayılabilir.

Nakli izleyen 5 yıl boyunca bir nüks gerçekleşmediğinde hastanın iyileştiği kabul edilir. Deutschen Registers für Stammzelltransplantationen (Alman Kök Hücre Nakli Veritabanı) verilerine göre, ülke genelindeki 5 yıllık sağkalım oranı yaklaşık yüzde 40 ila 50'dir. 

Yetersiz başarı sağlanması veya hastalığın tekrarlaması durumunda, uzun bir süre geçtikten sonra kök hücre nakli yeniden gerçekleştirilebilir. 

Donörler ve alıcılar tanışabilirler mi?

Veri ve gizlilik koruması amacıyla, kök hücre donörleri ve alıcıları başlangıçta anonim kalırlar. Gerçekleştirilen kök hücre bağışından en az 3 ay sonra, hastanın sağlık durumunu merak etmesi durumunda donöre bilgi verilebilir. Arzu edildiğinde, donör ve alıcı daha sonra anonim olarak bağlantıya geçebilirler. Alman yönergeleri, her iki tarafın da mutabık olması şartıyla, donörün ve alıcının bizzat tanışmasına ancak kök hücre naklinden en az 2 yıl sonra izin vermektedir. Bağışın yurtiçine veya yurtdışından gerçekleştirilmiş olmasına bağlı olarak farklı düzenlemeler geçerli olabilir.