Kuduz

Kuduz bir zoonozdur, yani hayvanlardan insanlara bulaşan bir hastalıktır. İnsanlar bir hayvan (çoğunlukla köpekler) tarafından ısırılır veya hasarlı ciltlerde patojen bir yara yoluyla vücuda girer.

"Kuduz" terimi, "öfkelenmek", "çıldırmak" veya "deli olmak" anlamına gelen Latince "rabere" fiilinden gelmektedir. Kuduz, lyssavirüs adı verilen virüsler tarafından tetiklenir. Bu virüsler sinir hücrelerini enfekte etmeye odaklıdır. Klasik kuduz virüsü de lyssavirüslerdendir.

Bu bulaşıcı hastalık dünyanın birçok yerinde yaygındır. Sadece az sayıda ülkede kuduz bulunmamaktadır. Ancak Almanya'da ve diğer Avrupa ülkelerinde, vahşi ve evcil hayvanlarda (karasal kuduz olarak adlandırılan) kuduz, hedefe yönelik tedbirlerle başarıyla ortadan kaldırılmıştır. Ancak kuduzdan arındırılmayan bölgelerden evcil hayvanların yasa dışı ithalatı risk oluşturmaya devam etmektedir. Lyssavirüsler Almanya'daki yarasalarda halen mevcuttur.

Kuduzda enfeksiyon ile hastalığın başlaması (kuluçka dönemi) arasındaki süre genellikle 3 ila 8 haftadır ve nadiren 9 günden azdır. Bununla birlikte, münferit vakalarda, enfeksiyon ve salgın arasında birkaç yıl geçebilir. Bu süre ayrıca kişinin ısırıldığı yere de bağlıdır. Isırık bölgesi başa veya omuriliğe ne kadar yakınsa, kuluçka süresi o kadar kısadır.

İnsanlarda kuduz seyri üç evreye ayrılmaktadır:

Ön veya prodromal evre

Kuduz başlangıçta grip benzeri bir hastalığa benzer. Hastalar kendilerini zayıf ve bitkin hisseder. Baş ağrıları olur, iştahsız olurlar, bazılarında da mide bulantısı ve kusma meydana gelir. Virüsün giriş bölgesinde genellikle ağrı, yanma ve kaşıntı olur.

İkinci evre veya akut nörolojik evre

İkinci evrede, virüs sinir hücreleri arasındaki sinyal iletimine saldırır. Sinir hücreleri aşırı aktif hale gelir ve bunun sonucunda yok olur.

Doktorlar bu evrede iki form arasında ayrım yapar: Kuduzun beyin enflamatuar (ensefalitik) olarak adlandırılan formu öncelikle beyni etkiler. Sinir hücreleri öldükçe, hastalar giderek vücut fonksiyonlarını kaybeder. Bu evrede ayrıca belirgin bir su korkusu gösterirler. Suyu duymak veya görmek bile onları huzursuz ve endişeli yapar ve hatta yutma kaslarında kramplara neden olur. Daha fazla tükürük de üretildiğinden, tükürük ağızdan dışarı akar. Bazı hastalar da hava akımından korkar. Kramplar yutma kaslarından tüm vücuda yayılabilir. Ruh hali agresif ve depresif arasında değişkenlik gösterir.

Paralitik olarak adlandırılan ikinci kuduz türü, öncelikle omuriliği ve kaslara ve organlara giden sinirleri etkiler. Bu form, duyusal bozukluklar veya zayıf kaslar ve aynı şekilde yutma güçlüğüne de yol açabilen, ancak solunum kaslarını da etkileyebilen felç semptomları ile ortaya çıkar.

Son evre

Kuduzun son evresinde, beynin solunum ve kan dolaşımı gibi işlevleri kontrol eden kısmı hasar görür. Hastalar komaya girer. Ölüm genellikle solunum veya kalp kaslarının felcinden kaynaklanır. Kuduzun dikkat çekici bir özelliği, ilk belirtiler ile ölüm arasında genellikle sadece birkaç gün bulunmasıdır.

Bir hayvan enfekte olduğunda, virüsler merkezi sinir sisteminde çoğalır. Virüsler buradan tükürüğe de ulaşır. Bu nedenle, genellikle ısırma yoluyla insanlara bulaşabilirler. Daha az yaygın olarak hastalık, tükürük cilt lezyonlarına veya sıyrıklara doğrudan temas ettiğinde bulaşır. Deride hasar olmaması durumunda virüs bulaşmaz. Tilki, köpek ve kedi gibi hayvanlar, kendilerinde semptomlar görülmeden 3 ila 10 gün önce hastalığı bulaştırabilir.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dünya çapında her yıl yaklaşık 59.000 kişinin kuduzdan öldüğünü tahmin ediyor. Bununla birlikte, özellikle Asya ve Afrika'da bildirilmeyen vakaların sayısının önemli ölçüde daha yüksek olduğu tahmin ediliyor. 

Avrupa'daki duruma ilişkin veriler: 

• Almanya, 2008'den bu yana karasal (klasik) kuduzdan arındırılmış olarak kabul edilmektedir.
• İsviçre, Fransa veya Hollanda gibi komşu ülkeler de "kuduzdan arındırılmış" (karasal kuduzdan arındırılmış) statüsüne sahiptir.
• Ancak, özellikle Afrika, Asya ve Güney Amerika'ya yapılan seyahatlerde, vahşi hayvanlar ve köpekler tarafından ısırılarak bulaş riski hala vardır.
• 2019'da, Avrupa'da böyle bir seyahatin bir sonucu olarak meydana gelen ve hepsi ölümle sonuçlanan 4 belgelenmiş kuduz vakası olmuştur. 

Doktorun kuduzdan şüphelenmesi halinde, önce hastanın geçmişi hakkında bilgi alınır: Hasta riskli bir bölgede mi bulundu? Hayvanlarla teması oldu mu? Isırıldı mı? Aşılandı mı?

Kuduz şüphesi varsa laboratuvar testleri yapılır. Doktorlar, patojenlerle temas ettiğinde vücudun ürettiği antikorları tespit etmek için kan ve omurilik sıvısı alır. Ancak artık laboratuvarlar, virüsün, kuduz virüsü RNA'sının genetik bilgisini doğrudan tespit etmek için başka yöntemler de kullanabilmektedir.

Bununla birlikte, kuduz teşhisi ile ilgili tüm ilerlemelere rağmen, virüsün sinir sisteminden kana çok az veya hiç atılmaması sorunu devam etmektedir. Dolayısıyla negatif bir test sonucu, hastanın virüsü kesinlikle taşımadığı anlamına gelmemektedir. Bu da hastaya doktor tarafından detaylı sorular sorulmasının tanı koymada bu kadar önemli olmasının bir başka nedenidir.

Evcil hayvanların aşılanması, hayvanlardan insanlara bulaşma oranını büyük ölçüde azaltmıştır. Tilki gibi vahşi hayvanların aşı yemi kullanılarak aşılanması, virüsü Avrupa'nın büyük bir bölümünde yok etmiştir.

Bununla birlikte, hala yasa dışı olarak ithal edilen hayvanlar veya menşei bilinmeyen hayvanlar nedeniyle tehlike mevcuttur. Kuduz veya kuduz şüphesi olan bir hayvanla temas şüphesi olduğunda sağlık müdürlüğüne bilgi verilir.

Vahşi hayvanlar genellikle insanlardan kaçar. Bununla birlikte, kuduz hastalığının başlangıç safhasında, vahşi hayvanlar genellikle insanlardan kaçmaz. Normal şartlarda insanlardan kaçan hayvanların bu şekilde davranmaları halinde özellikle dikkatli olunmalıdır. Isırılmayı önlemek için mesafenizi korumak, bulaşmaya karşı en iyi korumadır.

Önleyici tedbir olarak kuduza karşı aşı olmak mümkündür. Robert Koch-Institut, Ständige Impfkommission (Sistematik Aşı Kurulu) (STIKO) aşıyı aşağıdakiler için önermektedir:

• Yarasalarla mesleki veya başka nedenlerle yakın temasta olan insanlar.
• Kuduz virüslü laboratuvarlarda çalışan insanlar.
• Kuduzun bulunduğu bölgelere seyahat eden insanlar.

Geçmişte, kuduz bir hayvanın ısırığı, ölüm anlamına gelmekteydi. Bugün, ısırıldıktan sonra, zamanında müteakip aşılama (maruziyet sonrası aşılama) ile ısırılan bir kişinin hayatını kurtarmak mümkündür. Bununla birlikte, semptomlar zaten ortaya çıkmışsa, çok geç kalınmış demektir. Bu nedenle kuduz şüphesi olduğunda hemen bir doktora görünmek son derece önemlidir.

Tedavi için genel kural:

• Bir ısırık veya çizik yarasındaki patojenleri yıkayarak temizleyin.
• Yarayı hemen ve iyice su ve sabun solüsyonu ile temizleyin.
• Yara derinse bir kateter ile yıkanabilir.
• Ancak yara yakılmamalı veya dikilmemelidir.

Kuduz hastalığı şüphesi olan insanlar hemen bir hastanenin yoğun bakım ünitesine yatırılır. Acil önlemlerden sonra hastaların kuduz virüsü ile temas etmiş olabileceğinden şüpheleniliyorsa, temas sonrası aşılama mümkün olan en kısa sürede başlatılmalıdır. Aşılamanın derhal yapılması, hastalık salgınına karşı neredeyse tam koruma sağlayacaktır.

Virüsle temas ve kuluçka dönemi olarak adlandırılan hastalığın ortaya çıkması arasındaki süre birkaç ay sürebilir, bu nedenle aşılama daha geç yapılsa bile faydalıdır. Bu, örneğin kuduz şüphesinin derhal ortaya çıkmadığı veya aşının yerel olarak mevcut olmadığı durumlarda önemlidir. Ancak, kuluçka döneminin ilerlemiş ve virüsün merkezi sinir sistemine ulaşmış olması ve de hastanın semptom göstermeye başlamış olması halinde, aşı etkili olmaz.

Başlangıçta, kuduz virüsleri kanda güçlükle tespit edilebilir. Virüsler, kandan kan-beyin bariyeri ile ayrılan merkezi sinir sistemine bulaşır. Normal şartlarda önemli olan bu bariyer, bağışıklık sisteminin virüsü zamanında "görmesini" ve antikor geliştirmesini engeller. Enfeksiyon ve hastalığın başlangıcı arasında neden bu kadar çok zaman geçtiğinin açıklaması budur. Bu da, hastalığın neden bu kadar hızlı ve şiddetli bir şekilde kendini gösterdiğini açıklamaktadır: Virüsler, bariyerin önündeki bağışıklık sistemine kendilerini gösterene kadar, bariyerin arkasında kitlesel olarak yayılma imkanı bulabilmektedir.

Ancak bu aynı zamanda kuduzun, enfeksiyondan sonra bile zamanında aşılama ile önlenebilecek birkaç hastalıktan biri olduğu anlamına gelmektedir. Bununla birlikte, hastalık semptom gösterdiği andan sonra genellikle ölümle sonuçlanır.

Kuduz vakalarının bildirilmesi zorunludur. Enfeksiyondan Korunma Kanunu madde 6 bent 1 no. 1 uyarınca, doktorlar kuduzdan şüphelendikleri, hastalığa yakalanan veya ölen hastaların isimlerini halk sağlığı müdürlüğüne bildirmek zorundadır.

Enfeksiyondan Korunma Kanunu madde 7 bent 1 uyarınca, doğrudan veya dolaylı olarak kuduz virüsü ile akut enfeksiyonu kanıtlayabildikleri insanların isimlerini de bildirmek zorundadırlar.

Enfeksiyondan Korunma Kanunu madde 6 bent 1 no. 4 uyarınca, bir insanın kuduz bulaşmış, enfekte olduğundan şüphelenilen veya bulaştırıcı olduğundan şüphelenilen bir hayvan tarafından yaralanması ve ayrıca böyle bir hayvana veya hayvan vücuduna dokunması durumunda da hastanın ismi bildirilmek zorundadır.

Bu kriterlerden en az birinin geçerli olması halinde, 24 saat içinde ilgili sağlık müdürlüğüne bildirimde bulunulmalıdır. Müdürlük bu durumda eyalet sağlık müdürlüğünü bilgilendirir.