Long COVID: COVID-19'un uzun süreli etkileri

İnsanlar koronavirüs enfeksiyonundan haftalar, hatta aylar sonra bile sağlık sorunları yaşayabilir. Bu aynı zamanda viral grip gibi diğer bulaşıcı hastalıklar için de geçerlidir.

Kalıcı veya tekrarlayan şikayetler enfeksiyondan sonra 4 haftadan uzun bir süre devam ederse veya yeni şikayetler ortaya çıkarsa, buna Long COVID adı verilir. COVID sonrası sendromunda semptomlar enfeksiyondan sonra 12 haftadan daha uzun süre devam eder ve en az 2 ay sürer veya tekrarlar. Semptomlar başka bir şekilde, örneğin daha önce geçirilmiş bir hastalıkla açıklanmamalıdır.

Şimdiye dek edinilen bilgilere göre COVID-19'u ağır geçiren kişilerin Long COVID geliştirme riski daha yüksektir. Ancak hastalığın hafif seyretmesi veya semptomsuz enfeksiyon da uzun süreli etkilere yol açabilir.

Long COVID, hem yetişkinlerde hem de çocuklarda ve gençlerde ortaya çıkabilir. Ancak çocuklar ve ergenlerin bu durumdan daha az etkilendiği görülmektedir. Yetişkinlerle karşılaştırıldığında, çocuklarda ve ergenlerde Long COVID hakkında şimdiye kadar daha az araştırma kanıtı bulunmaktadır. Bu nedenle, koronavirüs enfeksiyonu sonrasında çocuklar ve ergenler için uzun süreli sağlık sonuçlarına ilişkin daha büyük belirsizlikler mevcut ve daha fazla araştırma yapılması gerekiyor.

Long COVID tek tip bir klinik tablo olarak ortaya çıkmaz. Long COVID olan insanlar çeşitli fiziksel ve zihinsel semptomlar yaşadıklarını belirtmiştir. Bu rahatsızlıklar yaşam kalitesini düşürecek, günlük yaşamı zorlaştıracak, çalışma hayatını ve sosyal yaşantıyı etkileyebilecek kadar şiddetli olabilir.

Şikayetleri mümkün olduğunca hafifletmek ve COVID-19'un uzun süreli etkilerinden muzdarip insanların yaşam kalitesini ve dayanıklılığını arttırmak için erken ve amaca uygun danışmanlık ve tedavi önemlidir.

Long COVID semptomları kişiden kişiye büyük farklılıklar gösterir. Bunlar tek başına veya çeşitli kombinasyonlar halinde meydana gelebilir, farklı sürelerde devam edebilir ve farklı şiddet derecelerine sahip olabilir.

En sık görülen şikayetler şunlardır:

• Kalıcı güçsüzlük, bitkinlik (yorgunluk) ve dayanıklılığın azalması
• Sınırlı konsantre olma yeteneği ve halk arasında beyin sisi veya İngilizce "brain fog" olarak adlandırılan hafıza bozuklukları
• Öksürük ve nefes darlığı gibi kalıcı solunum semptomları

Ek olarak, örneğin Long COVID'de şunlar görülebilir:

• Kas zayıflığı ve kas ağrısı
• Uyku bozuklukları, dinlendirici olmayan uyku
• Depresyon ve anksiyete gibi zihinsel semptomlar
• Koku ve tat duyusu bozuklukları

Bazı kişilerde, koronavirüs enfeksiyonunun bir sonucu olarak akciğer ve böbrek fonksiyonları kötüleşir. Ek olarak, aşağıdakiler gibi ikincil hastalıklar görülmesi de mümkündür:

• Kalp ve dolaşım sistemi hastalıkları
• Diabetes mellitus
• Otoimmün hastalıklar
• Sinir sistemi hastalıkları ve bozuklukları

Long COVID, COVID-19'un patojeni olan SARS-CoV-2 koronavirüsü ile enfeksiyonun ardından ortaya çıkar.

Long COVID'in tam olarak nasıl oluştuğu henüz tam olarak bilinmemektedir. Uzmanlar çeşitli hastalık mekanizmalarının rol oynadığını varsaymaktadır. Bunlar birlikte ya da tek tek etki edebilir.

Olası mekanizmalara örnekler:

• Virüsün kalıcılığı: Akut bir enfeksiyondan sonra korona virüs bileşenlerinin vücutta kalması mümkündür. Bunlar vücutta kalıcı enflamatuar süreçlere yol açabilir.
• Otoimmün reaksiyonlar: Bazı durumlarda, aşırı bir bağışıklık tepkisi, bağışıklık sisteminin kendi vücut hücrelerine saldırmasına neden olabilir. Bunlar da Long COVID gelişimini etkileyebilmektedir.
• Epstein-Barr virüsünün yeniden aktive olması: EBV enfeksiyonundan sonra virüs vücutta kalmaya devam eder. Zayıflamış bağışıklık sistemi nedeniyle yeniden etkinleşebilir. Bu tür bir durumun Long COVID'e neden olabileceği düşünülebilir.
• Long COVID sırasında küçük kan pıhtılarının oluştuğu da düşünülmektedir. Bunlar en küçük kan damarlarını tıkayabilir ve böylece kan akışının bozulmasına yol açabilir. 
  
  

Kaç kişide Long COVID geliştiğini güvenilir bir şekilde söylemek henüz mümkün değildir. Bugüne kadar yapılan çalışmalar farklı sonuçlara ulaşmıştır. Bunun nedenlerinden biri, Long COVID'in tek tip olarak tanımlanmaması veya farklı zaman dilimlerinin dikkate alınmasıdır. 2020–2021 yılları arasında yapılan çalışmalara dayanarak, etkilenenlerin yaklaşık yüzde 6 ila 15'inin koronavirüs ile enfekte olduktan sonra Long COVID semptomları geliştirdiği tahmin edilmiştir. Daha yakın tarihli çalışmalarda, Long COVID sıklığının daha düşük olduğu tahmin edilmektedir. Bazı çalışmalarda, sadece günlük yaşamda işlev kabiliyetini etkileyen semptomların dikkate alınması, Long Covid'in yaygınlığını ve etkisini hafife almamıza neden olabilir. 2022 yılında yapılan geniş bir meta analiz çalışmasına göre, enfeksiyondan 12 hafta sonra, semptomların günlük yaşamda işlev kabiliyetini etkileyecek kadar şiddetli olduğu hastaların oranı %1 ile %5 arasında değişmektedir.

Long COVID'in sıklığı, virüs varyantına göre de değişebiliyor. Omikron varyantı ile enfekte olan kişilerde, önceki varyantlara göre Long COVID gelişme riskinin daha düşük olduğu düşünülüyor. Bununla birlikte, COVID-19'a karşı yapılan aşıların şimdiye kadar Long COVID insidansını azaltmaya yardımcı olduğu da akılda tutulmalıdır. Bu konuda daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.

Mevcut bilgilere göre, Long COVID riskini artırması muhtemel olan çeşitli faktörler bilinmektedir. Bunlar şunları içerir:

•    kadın cinsiyeti
•    şiddetli bir COVID-19 seyri
•    önceden var olan belirli rahatsızlık ve sağlık riskleri

Ayrıca, daha genç yaştaki yetişkinlerin, çocuk ve ergenlere veya yaşlılara kıyasla Long COVID'den daha sık etkilendiği görülmektedir. 

Bugüne kadar yapılan çalışmalara göre, Long COVID semptomları çoğu kişide birkaç ay içinde düzelmektedir. Etkilenen kişiler şiddetli bir COVID-19 vakası nedeniyle hastaneye kaldırılmışsa, semptomlar ortalama olarak daha uzun sürer. 

Almanya Federal Sağlık Bakanlığı'nın (BMG) Long COVID İnisiyatifi web sitesinde, Long COVID hakkındaki en son bulguları özetlenmiş halde bulabilirsiniz.

Kendinizi Long COVID'den korumanın en iyi yolu, SARS-CoV-2 koronavirüsüne yakalanmaktan kaçınmaktır.

Ayrıca korona aşısının tüm dozlarının yapılmasının, Long COVID semptomlarının sıklığını ve şiddetini azaltabileceğine dair, çeşitli çalışmalardan elde edilen göstergeler de bulunmaktadır.

Aşı, daha önce koronavirüs enfeksiyonu geçirmiş ve Long COVID semptomları gösteren kişilerde de olumlu etki gösterebilir. Ancak şimdiye kadar bu bağlantı kesin olarak kanıtlanmamıştır.

Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung (Federal Sağlık Bilgi Merkezi) (BZgA), aşı durumunuzu kontrol edebileceğiniz Korona aşı kontrolü hizmeti sunmaktadır.

BZgA ayrıca www.infektionsschutz.de adresinde korona virüsü aşısı hakkında ayrıntılı bilgi sunmaktadır.

Uzmanlar, Long COVID teşhisi için ilk önerileri geliştirdiler. Bunlar, tıbbi bakımı iyileştirmek için sürekli olarak geliştirilmektedir.

Çeşitli koşullar teşhisi zorlaştırmaktadır. Örneğin, Long COVID tek tip bir klinik tablo değildir ve Long COVID'i net bir şekilde tanımlayacak spesifik testler veya laboratuvar incelemeleri yoktur. Semptomların diğer nedenleri öncelikle ekarte edilmelidir. Ayrıca, örneğin hastalık semptomsuz ilerlediği veya test kanıtı olmadığı için önceki bir koronavirüs enfeksiyonuyla bağlantı her zaman kesin olarak bulunamaz. 

Şüpheden teşhise

Long COVID şüphesi için ilk başvurulacak yer aile hekimliği ya da çocuklar ve ergenler söz konusu olduğunda çocuk doktoru muayenehanesidir. Bir COVID-19 hastalığı biliniyorsa, doktorlar hastalığın akut döneminde hangi semptomların ortaya çıktığını ve şu anda hangi semptomların devam ettiğini soracaktır.

Ayrıca yaşadıkları yeni sağlık sorunları hakkında da hastalardan bilgi alırlar. Ayrıca enfeksiyondan önce var olan ve hastalığın bir sonucu olarak kötüleşen semptomlar hakkında da bilgi toplarlar.

Amaç, tüm fiziksel ve zihinsel şikayetleri ve bunlardan kaynaklanan kısıtlamaları kayıt altına almaktır.

Görüşme sırasında ayrıca sorulabilecek sorular şunlardır:

• Günlük yaşam ve çalışma hayatının etkilenip etkilenmediği ve ne ölçüde etkilendiği
• Zihinsel ve fiziksel fonksiyonların kısıtlanıp kısıtlanmadığı ve ne ölçüde kısıtlandığı
• Depresyon veya artan anksiyete belirtileri olup olmadığı

Semptomların türüne ve şiddetine bağlı olarak veya semptomlar net değilse, laboratuvar testleri, EKG'ler veya röntgenler gibi daha ileri tetkikler gerekli olabilir. 

Federal Sağlık Bakanlığı'nın (BMG) Long COVID İnisiyatifi'nin Danışma Hattı, Long COVID'den etkilenen kişilere telefonda danışmanlık ve destek hizmeti sunmaktadır. Web sitesi ayrıca Almanya genelinde Long COVID teşhisi ve tedavisi yapan klinikleri aramak için de kullanılabilir. 

Bugüne kadar, özellikle Long COVID'in nedenlerini ele alan bir tedavi bulunmamaktadır. Bunun yerine, tedavi şimdiye kadar semptomları hafifletmek, yaşam kalitesini ve dayanıklılığı artırmakla sınırlı kalmıştır. Erken ve hedefe yönelik tıbbi danışmanlık ve tedavi hizmetleri bunun için önemlidir.

Tedavi önlemleri

İlgili tedaviler bireysel şikayetlere bağlıdır ve etkilenen organ sistemlerine bağlı olarak büyük ölçüde değişebilir.

Olası önlemler şunları içerir:

• Düzenli tıbbi kontroller 
• Hedefe yönelik fizyoterapi önlemleri (örn. fizyoterapi, solunum terapisi)
• Mesleki terapi (örn. zihinsel eğitim)
• Konuşma terapisi (örn. konuşma veya yutma terapisi)
• Psikoterapi 
• Ağrı tedavisi
• Beslenme terapisi
• İlaç ile tedavi

Long COVID olan insanların günlük yaşamlarında hastalıkla daha iyi başa çıkmayı öğrenmesi de önemlidir. Eğitimli bir personelin verdiği bireysel destek buna yardımcı olabilir.

Eğitimli, disiplinlerarası bir ekibin uyguladığı rehabilitasyon, Long COVID olan insanların gücünü geri kazanması ve daha üretken olması için yardımcı olur.

Rehabilitasyon yatarak veya ayakta gerçekleştirilebilir. Ayrıca kısıtlamaların şiddetine bağlı olarak çalışma yaşamına katılım için tedavi sonrası bakım ve hizmetlerden faydalanma seçeneği mevcuttur. Rehabilitasyon için çeşitli kurumlar düşünülebilir.

Bundesarbeitsgemeinschaft für Rehabilitation e.V. (Federal Rehabilitasyon Çalışma Grubu) derneğinin Rehabilitasyon Sorumluluk Navigatörü, ilgili kurumu bulma konusunda yardım sunmaktadır.

Alman Emeklilik Sigortası ve Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı'nın web sitelerinde Long COVID'de rehabilitasyon hakkında ek bilgi bulabilirsiniz.

Bir meslek hastalığı veya iş kazası olarak COVID-19

Yasal kaza sigortası belirli koşullar altında COVID-19'u meslek hastalığı veya iş kazası olarak tanır. Koşulları karşılayan kişiler Long COVID nedeniyle rehabilitasyon önlemlerinden yararlanmak istemeleri halinde sigorta şirketine başvurabilir.

Kendi kendine yardım grupları, Long COVID olan insanlara ve yakınlarına bilgi ve danışmanlık hizmeti ve kişisel deneyimlerini paylaşma gibi olanaklar sağlar.

COVID kendi kendine yardım gruplarıyla ilgili ayrıntılı bilgileri Nationale Kontakt- und Informationsstelle zur Anregung und Unterstützung von Selbsthilfegruppen (NAKOS)'un (Kendi kendine yardım grupları için teşvik ve destek ulusal iletişim ve bilgilendirme merkezi) web sitesinde bulabilirsiniz.

Bundesarbeitsgemeinschaft Selbsthilfe von Menschen mit Behinderung, chronischer Erkrankung und ihren Angehörigen e.V. (BAG Selbsthilfe) (Engelliler, Kronik Hastalar ve Yakınları için Federal Çalışma Grubu) kuruluşunun web sitesinde, kendi kendine yardım grupları bulabilir ve Long COVID ve bakım için irtibat noktaları hakkında ayrıntılı bilgi edinebilirsiniz.

Bazı durumlarda Long COVID nedeniyle hastalara ek hizmetler verilir. Bu hizmetler, etkilenen kişileri günlük yaşam, boş zaman etkinlikleri ve yaşamla bağımsız olarak başa çıkma konusunda desteklemeyi amaçlamaktadır.

Ergänzende unabhängige Teilhabeberatung (EUTB ®) (Tamamlayıcı Bağımsız Katılım Danışmanlığı) destek seçenekleri hakkında kişisel tavsiyeler sağlayabilir.

Kendim ne yapabilirim?

Long COVID günlük yaşamı farklı derecelerde etkileyebilir. Farklı Önlemler Kişisel Sağlığı Geliştirmeye ve Rahatsızlıklarla Başa Çıkmaya Yardımcı Olabilir.
Long/Post COVID Sendromu Hasta Rehberinde kişisel sağlığınızı geliştirmeye ve Long COVID'in neden olduğu rahatsızlıklarla başa çıkmaya yardımcı olacak birçok farklı önlem bulabilirsiniz.

Egzersiz intoleransı durumunda, "Pacing" tekniği olarak bilinen yöntem etkili bulunmuştur. Bu aynı zamanda miyaljik ensefalomiyelit/kronik yorgunluk sendromu (ME/CFS) tedavisinde de kullanılmaktadır.  Pacing, insanların kişisel sınırlarını aşmamak için kendi enerji rezervlerini dikkatli bir şekilde kullanmalarına yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

ME/CFS ve pacing hakkında kapsamlı bilgi Universitätsmedizin Berlin Charité Yorgunluk Merkezi'nin web sitesinde bulunabilir.

Korona enfeksiyonunun uzun süreli etkileri hakkında ayrıntılı bilgileri Federal Sağlık Bakanlığı'nın (BMG) Long COVID İnisiyatifi web sitesinde ve Robert Koch-Institut'un (RKI) web sitesinde bulabilirsiniz.