COVID-19: Hastalık hakkında genel bilgi

COVID-19 İngilizce "Corona Virus Disease 2019" teriminin kısaltmasıdır. Türkçe: 2019 Koronavirüs Hastalığı.

Bu solunum hastalığını tetikleyen patojen, 2019'un sonundan bu yana dünya çapında çok hızlı yayılan SARS-CoV-2 koronavirüsüdür.

Enfekte olan herkeste semptom görülmez. Ancak, bazı kişiler hastaneye yatacak ve hatta ölümle sonuçlanacak kadar ağır şekilde hastalanmaktadır. Ölüm nedeni genellikle akciğer veya çoklu organ yetmezliğidir.

Özellikle yaşlılar ve daha önceden hastalığı olan kişiler COVID-19 hastalığını ağır geçirme riski altındadır. Ancak COVID-19, genç ve sağlıklı insanlarda da ağır seyredebilir.

SARS-CoV-2 enfeksiyonunun ilk semptomları enfeksiyondan 1 ila 10 gün sonra, ortalama olarak 3 gün içinde ortaya çıkar. Ancak enfekte olan herkeste hastalık belirtileri görülmez ve bazılarının hiçbir şikayeti olmaz.

Yaygın semptomlar:

• Öksürük
• Ateş
• Burun akıntısı
• Boğaz ağrısı
• Baş ve vücut ağrıları
• Koku ve tat duyusu bozuklukları

Bunların yanında şu belirtiler de ortaya çıkabilir: Nefes darlığı, solunum güçlüğü, karın ağrısı, mide bulantısı, kusma, ishal, iştahsızlık, kilo kaybı, deri döküntüsü, konjonktivit, şişmiş lenf düğümleri, uyuşukluk, bilinç bozukluğu.

Yetişkinlerle karşılaştırıldığında, çocuklar ve ergenler genellikle hiç semptom göstermez veya sadece hafif semptomlar gösterir ve daha sık mide-bağırsak şikayetleri yaşar.

Hamilelik sırasında annelerinin testi pozitif çıkan yeni doğanlarda çoğunlukla semptom görülmez.

Semptomlar olduğunda ne yapılmalıdır?

Evde kalın, mesafe ve hijyen kurallarına uyun. Aile hekiminizi telefonla arayarak sonraki adımlar hakkında bilgi alın. Önceden telefonla randevu almadan doktor muayenehanesine gitmemek önemlidir. Mesai saatleri dışında 116117 numaralı telefondan yasal sağlık sigortası doktorlarının nöbetçi servisini arayabilirsiniz.

Karantina ve evde izolasyon hakkında sık sorulan soruların cevaplarını Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung (BZgA) (Federal Sağlık Bilgi Merkezi) web sitesinde bulabilirsiniz.

Robert Koch Enstitüsü (RKI), web sitesinde izolasyon ve karantina süresi hakkında güncel bilgiler sunmaktadır.

COVID-19 patojenine, şiddetli akut solunum sendromunun (SARS) etken maddesi olan SARS-CoV ile ilişkili olduğu için teknik jargonda SARS-CoV-2 denir. 

SARS-CoV-2'nin vahşi hayvanlarda bulunan çok benzer koronavirüslerden türediği varsayılmaktadır. Bildiğimiz kadarıyla, ilk enfeksiyonlar vahşi hayvanların da satıldığı Çin'in Wuhan kentindeki bir gıda pazarında gerçekleşmiştir.

Bulaşma yolları

SARS-CoV-2, hem damlacık enfeksiyonu yoluyla, hem de havada asılı duran mini damlacıklar (aerosoller) yoluyla yayılır.

Enfekte kişiler, konuştukları, hapşırdıkları veya öksürdükleri zaman çoğunlukla virüslü damlacıkları burun ve ağızlarından havaya dağıtırlar. Bu damlacıklar başkalarının burnunun, ağzının ve gözünün mukoza zarlarına ulaşırsa virüs bulaşabilir. Damlacıklar elinize düşerse ve sonra elinizle yüzünüze dokunursanız, patojenleri mukoza zarlarına taşıyabilirsiniz (sürme enfeksiyonu).

Aerosoller nefes alırken veya konuşurken, ancak özellikle yüksek sesle bağırırken, şarkı söylerken ve yoğun spor aktiviteleri sırasında üretilir. Özellikle kapalı odalarda (zayıf hava sirkülasyonu olan ve temiz hava akışı olmayan) aerosoller havada daha uzun süre ve daha uzak mesafelerde süzülebilir ve birikebilir. Bu da enfeksiyon riskini artırır. Açık alanlarda ise, önerilen minimum mesafeyi koruduğunuz sürece enfeksiyon olası değildir.

SARS-CoV-2 çevrede yalnızca kısa bir süre hayatta kaldığından, virüs bulaşmış yüzeylerle temas yoluyla enfekte olmanız pek de olası değildir. Bununla birlikte, özellikle hasta kişilerin yakın çevresindeki kişilere bulaşma olasılığı göz ardı edilemez. 

Mevcut bilgilere göre anne sütü de bulaşma kaynağı değildir. Enfekte olmuş emziren kadınlar çocuklarına anne sütü vermeye devam edebilir. Bununla birlikte, damlacıklar veya aerosoller yoluyla enfeksiyondan kaçınmak için, emzirirken hijyen önlemlerine mümkün olduğunca uymak mantıklıdır.

Enfeksiyonun zamanlaması ve süresi

İlk semptomlardan 1 ila 2 gün öncesinde bile SARS-CoV-2 koronavirüsünün bulaşma riski vardır. Tehlike, semptomların başlangıcında en yüksektir.

Ne kadar süre bulaştırıcı olduğunuz, hastalığın nasıl ilerlediğine bağlıdır. Çoğu insan 10 günden sonra artık hastalığı bulaştırıcı değildir, ancak bazı durumlarda bu daha uzun sürebilir.

Virüs varyantlarıyla enfeksiyon

SARS-CoV-2 virüsünün önceki virüsten daha hızlı yayılan ve daha kolay bulaşan, mutasyona uğramış çeşitli türleri vardır. Bu nedenle, endişelendiren varyantlardan da söz edilir. Almanya'daki enfeksiyon vakalarında şu an Omikron varyantı hakimdir.

Bu virüs varyantları SARS-CoV-2 enfeksiyonu geçirmiş olan veya halihazırda COVID-19 aşısını olmuş kişilere de bulaşabilmektedir. Bu durumda hastalığı başkalarına bulaştırabilirler.

Virüsün bulaşmasını önlemek için mesafeyi korumak ve maske takmak gibi enfeksiyonu önleyici tedbirlere uymaya devam etmek mantıklıdır.

Almanya'da yaygın olan virüs varyantları hakkında ayrıntılı bilgiyi Robert Koch-Institut'un (RKI) web sitesinde bulabilirsiniz.

İleri yaşlarda bağışıklık sistemi zayıfladığı için, hastalık yaşlılarda daha şiddetli seyreder. 50 ila 60 yaşlarından başlayarak bu risk giderek artmaktadır.

Daha önce aşağıdaki hastalıkları geçiren kişilerde hastalığın şiddetli seyretme olasılığı yüksektir. Bu, örneğin aşağıdakilerden dolayı olabilir:

• İlaç kullanımı
• Kanser gibi bağışıklık sistemini doğrudan zayıflatan hastalıklar
• Kök hücre veya organ nakli

Aşağıdaki önceden var olan hastalıklar da COVID-19'un şiddetli seyretme riskini artırır:

• Kronik böbrek hastalığı, özellikle diyaliz gerekli olduğunda
• Kronik karaciğer hastalığı
• Diabetes mellitus
• Yüksek tansiyon ve koroner arterlerin daralması gibi kardiyovasküler hastalıklar
• Kronik akciğer hastalıkları, örneğin KOAH
• Demans gibi nörolojik ve zihinsel hastalıklar

Aşırı kilolu, sigara içen ve Down sendromlu kişilerin de COVID-19 ile ciddi şekilde hastalanma olasılığı daha yüksektir.

Genel olarak, erkeklerin ciddi olarak hastalanma riski kadınlara göre daha yüksektir. 

Ayrıca gebe olmayan kadınlara göre gebelerde şiddetli seyir riski daha yüksektir.

COVID-19'un seyri, vücudun kendini virüse karşı ne kadar iyi savunabildiğine bağlı olarak değişir. Bunun seviyesi, hafif ile çok ağır arasında değişir. Bazen uzun vadeli etkilerin görülmesi de mümkündür. Hastalık nadiren ölümcül seyreder. SARS-CoV-2 enfeksiyonundan ölenlerin çoğu 70 yaşın üzerindedir.

Hafif ila orta dereceli hastalık seyri

Bir SARS-CoV-2 enfeksiyonu genellikle hafif ila orta şiddette seyreder. Hasta insanların çoğu evde kendi kendilerini tedavi edebilir. 

Ağır seyir

Bazı hastalarda semptomlar genellikle hastalığın sadece ikinci haftasında kötüleşir. Olası bir komplikasyon olarak zatürre de gelişebilir. Kana yeteri kadar oksijen ulaşmaz. Bu insanlardan bazılarının hastanede, bazen yoğun bakımda ve mekanik ventilasyonla ya da organ nakli ameliyatlarıyla tedavi edilmesi gerekir.

Ek olarak bakteri veya mantar enfeksiyonları ve artan kan pıhtıları tedaviyi daha da zorlaştırır. 

COVID-19'un hamilelik sırasında şiddetli seyretme olasılığı düşüktür, ancak hamile olmayan kadınlara göre daha yüksektir. Ayrıca ciddi şekilde COVID-19 hastası olan hamile kadınların, hastalığın hafif seyrettiği hamile kadınlara göre hamilelik zehirlenmesi (preeklampsi) veya erken doğum riski daha yüksektir.

Nadiren de olsa çocuklarda da ağır seyredebilir. Bununla birlikte, bebeklerde ve küçük çocuklarda ve ayrıca önceden mevcut rahatsızlıkları olan çocuklarda risk yüksektir.

Komplikasyonlar

Komplikasyonlar örneğin SARS-CoV-2 enfeksiyonu zatürreye neden olursa veya vücuttaki enflamatuar süreçler kan pıhtılaşmasının aktive olmasına neden olursa mümkündür. Aşırı savunma reaksiyonu ayrıca akciğere zarar verebilir ve ciddi solunum problemlerine neden olabilir.

SARS-CoV-2 enfeksiyonu geçirdikten sonra, bazı çocuklar multisistem enflamatuar sendromu (PIMS) geliştirir. Bu durumda, nadir görülen, ancak yoğun bakımda tedavi gerektiren ciddi bir klinik tablo söz konusudur.  PIMS, vücutta çeşitli organlara zarar verebilecek iltihaplanma ile kendini gösterir. Benzer bir enflamasyon sendromu yetişkinlerde de tespit edilmiştir, ancak yetişkinlerde çocuklarda olduğu kadar sık görülmez.

Uzun vadeli sonuçlar

COVID-19'a yakalanan herkes, akut SARS-CoV-2 enfeksiyonunun azalmasından haftalar veya aylar sonra sağlık sorunları yaşayabilir. Bu genellikle Long-COVID olarak adlandırılır. 12 hafta sonra hala COVID-19 hastalığına bağlı şikayetler varsa uzmanlar bunu COVID-19 sonrası durum veya kısaca Post-COVID olarak adlandırır.

COVID-19 hastalığı şiddetli seyrederse, sağlık sorunlarının uzun süre devam etme olasılığı daha yüksektir. Ancak hastalığın çok hafif ve orta şiddetli seyretmesi durumunda da uzun süreli etkiler ortaya çıkabilir. Bu semptomlar ayrı ayrı veya birlikte ortaya çıkabilir.

Genellikle Long-COVID ile bağlantılı olarak tanımlanan semptomlar arasında yorgunluk ve düşük direnç, nefes darlığı ve sınırlı konsantrasyon ve hafıza yer alır (aynı zamanda beyin sisi veya brain fog olarak da bilinir).

Ayrıca kas güçsüzlüğü ve kas ağrısı, uyku bozuklukları ve dinlendirici olmayan uyku, depresif semptomlar ve aşırı kaygı gibi belirtiler de görülebilir. Bazı kişilerde akciğer fonksiyonları da kötüleşir veya karaciğer, böbrek ve kalp fonksiyonları bozulur.

Long-COVID'in ne demek olduğu, belirtilerin neler olduğu, nasıl ilerlediği ve tedavi edildiği hakkında ayrıntılı bilgi için Long-COVID yazısını okuyun.

COVID-19 öncelikle damlacıklarla doğrudan temas ve aerosollerin solunması yoluyla yayılır.

Bu nedenle TMM+H (temizlik, maske, mesafe + havalandırma) kuralı, SARS-CoV-2 bulaşmasını önlemeye yardımcı olur. Bazı durumlarda (kendi kendine) testleri kullanmak da yardımcı olur. Enfeksiyondan korunmak için gerekli olan diğer bir önlem ise COVID-19 aşısı olmaktır. Corona-Warn-App, günlük yaşamdaki riskli karşılaşmaları kaydetmeye yardımcı olur.

TMM+H (temizlik, maske, mesafe + havalandırma) kuralına uymak

• Mesafeyi korumak: Mesafe ne kadar büyük olursa, virüs yüklü damlacıkların başka bir kişiye ulaşmadan önce yere düşmesi o kadar olasıdır. En az 1,5 metre mesafe bırakılması tavsiye edilmektedir.
• Hijyene dikkat etmek: Ellerinizi düzenli olarak ve iyice sabunla yıkamak ve öksürük-hapşırma görgü kurallarına uymak önemlidir: Başkalarından uzak durun ve bir mendile veya kolunuzun iç kısmına hapşırın veya öksürün.
• Günlük hayatta maske takmak: Tıbbi bir maske, yani cerrahi veya FFP2 tipi maske, virüs yüklü damlacıkları tutarak daha azının havaya dağılmasını sağlayabilir. Örneğin doktorda, alışveriş yaparken veya toplu taşıma araçlarında maske takmak yararlıdır.
• Düzenli olarak havalandırma yapmak: Kapalı mekanlara yeterli temiz hava sağlanması, virüs yüklü damlacıkları iç ortam havasından etkin bir şekilde uzaklaştırılabilir. Kapalı mekanları düzenli olarak havalandırmak önemlidir. En etkili olanı, karşılıklı pencereleri açarak havalandırmaktır.

Kendinizi SARS-CoV-2 enfeksiyonuna karşı korumak için TMM+H (temizlik, maske, mesafe + havalandırma) kurallarına nasıl uyacağınız hakkında ayrıntılı bilgiyi Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung'un (BZgA) (Federal Sağlık Bilgi Merkezi) bir web sitesi olan infektionsschutz.de'de bulabilirsiniz.

(Kendi kendine) testleri kullanmak

Bazı durumlarda (kendi kendine) testler, kendiniz ve başkaları için enfeksiyon riskini azaltmaya yardımcı olur, örneğin:

• Hastanelerde veya bakım evlerinde akraba ziyareti
• Risk gruplarından veya tıp ve hemşirelik mesleklerinde çalışan kişilerle temas
• Ofise ulaşım
• Büyük bir kutlama veya halka açık etkinlik
• Otobüs, tren veya uçakla yolculuk

Aşı olmak

Almanya'da bugüne kadar onaylanan tüm aşılar oldukça etkilidir ve ciddi COVID-19 hastalığına karşı iyi koruma sağlar.

COVID-19'u teşhis etmek için SARS-CoV-2 virüsü enfeksiyonu olduğunu kanıtlamak önemlidir. Bunun için doktorlar burun-boğaz bölgesinden bir sürüntü alır ve numuneyi analiz için bir laboratuvara gönderir.

Uzmanlar COVID-19'un tedavisi için düzenli olarak güncellenen ve doktorların kullanımına sunulan öneriler geliştirdiler.

Her COVID-19 tedavisinde, öncelikli olarak mevcut semptomları ve rahatsızlığı hafifletmeye yönelik önlemler yer almaktadır.

Hastalığın ciddiyetine bağlı olarak, bunlar aşağıdaki gibi önlemlerdir:

• Ateş düşürme
• Oksijen uygulaması
• Sıvı dengesinin sağlanması
• İlgili altta yatan hastalıkların izlenmesi 

Ayrıca virüsün kendisine veya virüsün neden olduğu iltihaplanmaya karşı çalışan ilaçlarla tedaviye başlamak mümkündür. Bir tedavinin gerekli olup olmadığı ve hangi tedavinin bir seçenek olduğu, hastalığın evresine ve ciddi bir seyir için bireysel riske bağlıdır. Burada doğru ilaç seçimi ve risk faktörlerinin değerlendirilmesi esastır. Bazı insanlar için erken antiviral tedavi, enfeksiyon hiçbir semptom göstermese veya hafif olsa bile anlamlıdır.

COVID-19 zatürresi nedeniyle hastaneye kaldırılan kişilerin, hastalığın ciddiyetine bağlı olarak ek oksijen veya mekanik ventilasyona ihtiyacı olabilir. Bazen doktorların hayati vücut fonksiyonlarını desteklediği veya komplikasyonları tedavi ettiği yoğun bakım ünitesinde tedavi de gerekebilir.

Şu anda Avrupa Birliği'nde COVID-19 için birkaç ilaç onaylanmıştır. Diğerleri hala yetkililer tarafından incelenmektedir, ancak tıbbi kılavuzların tavsiyelerine dayalı olarak bireysel iyileştirme girişimlerinin bir parçası olarak kullanılabilir.

COVID-19 için tavsiye edilen ilaçlar

Antienflamatuar etkin madde deksametazon her zaman hastalığın ciddi ve kritik seyri olan ve COVID-19 zatürresi nedeniyle oksijene ihtiyacı olan veya halihazırda ventilasyona tabi tutulan kişilerde kullanılır.

Hastalık gittikçe kötüleşirse deksametazona ek olarak tocilizumab (RoActemra) ve baricitinib (Olumiant) gibi diğer antienflamatuar etkin maddeler de kullanılabilir.

Antiviral ilaçlar, özellikle enfeksiyonun erken evresinde, özellikle şu durumlarda önemli bir rol oynar:

• Eksik veya yarım aşılama yapılmış şiddetli bir seyir riski yüksek olan kişiler
• Örneğin, önceki bir hastalık veya bağışıklık sistemini zayıflatma tedavisi nedeniyle aşıya zayıf yanıt verme olasılığı olan kişiler

Bu amaç için onaylanan aktif maddeler, nirmatrelvir/ritonavir (Paxlovid), semptomların başlamasından veya enfeksiyon şüphesinin başlamasından sonraki ilk 5 gün içinde verilebilir. Etkin madde remdesivir için 7 günlük bir süre geçerlidir.

Almanya'da doktorlar ayrıca semptomların başlamasından 5 gün sonrasına kadar antiviral ilaç Molnupiravir (Lagevrio) yazabilir. Bu, AB onayı olmamasına rağmen Almanya'da kullanılabilmektedir. 

Bazı durumlarda, sotrovimab (Xevudy) veya tixagevimab/cilgavimab (Evusheld) antikorlarının kullanımı mantıklıdır. SARS-CoV-2'nin bileşenlerine bağlanma ve böylece virüsün vücut hücrelerine nüfuz etmesini önleme özelliğine sahiptirler. Etkililikleri, enfeksiyona hangi virüs varyantının neden olduğuna bağlıdır. 

Diğer ilaçlarla tedavi

COVID-19 zatürresi olan kişilerin hastanede tedavisi için, belirli durumlarda deksametazon dışında başka bir antienflamatuar ilaç olan Baricitinib (Olumiant) uygulaması önerilir.

Ek olarak, tromboz riski yüksek olan hastalara, risk profillerine uygun koruyucu tedavi (profilaksi) veya kontrendikasyon olmaması koşuluyla heparin gibi antikoagülanlarla tedavi uygulanmalıdır.