Zoonozlar: İnsanların ve hayvanların birbirine hastalık bulaştırması

Zoonozlar, insanlarda ve hayvanlarda - daha doğrusu omurgalılarda - meydana gelen ve çapraz olarak bulaşabilen bulaşıcı hastalıklardır. İnsanlarda bilinen bulaşıcı hastalıkların büyük bir kısmını oluştururlar. Zoonotik patojenler virüs, bakteri, parazit ve mantar olabilir. Ancak prion adı verilen patojenik proteinler de hayvanlar ve insanlar arasında bulaşabilir ve hastalıklara neden olabilir. İnsanlar, hayvanlarla doğrudan temas, kontamine yiyecekler veya keneler ve sivrisinekler gibi canlı vektörler yoluyla zoonotik patojenlerle enfekte olabilir.

Bugüne kadar 200'den fazla farklı zoonoz saptanmıştır. Bunlar insanlardaki bulaşıcı hastalıkların büyük bir kısmını oluşturur. Yeni ortaya çıkan bulaşıcı hastalıkların neredeyse üçte ikisi hayvan kaynaklıdır. Önceki yıllarda İspanyol gribi gibi zoonotik patojenlerin neden olduğu salgınlar görülse de, son yıllarda yeni zoonotik bulaşıcı hastalıkların salgınları artmıştır. Bazı örnekler akciğer hastalığı SARS (2002), domuz gribi H1N1 (2009), akciğer hastalığı MERS (2012), Ebola (2014) ve COVID-19 (2019).

Zoonotik patojenler bakteriler, virüsler, parazitler ve daha nadiren mantarlar veya prionlar olarak adlandırılan zararlı proteinler olabilir.

Bakteriler

Bakteriler farklı şekil, boyut ve özelliklere sahip tek hücreli mikroorganizmalardır. İnsanlar ve hayvanlar her zaman çeşitli zararsız ve hatta faydalı bakterilerle doludur. Ancak bazı bakteriler hastalığa neden olabilir. Hayvanlardan insanlara veya aksi yönde bulaşabilen patojenik bakteri örnekleri şunlardır:

• Borrelia (borelyoz)
• Kampilobakter (kampilobakteriyozis)
• Salmonella (salmonelloz)
• Stafilokoklar

virüsler

Virüsler, kendi metabolizmaları olmayan küçük yapılardır. Çoğalmak için bir konağa ihtiyaç duyarlar. Bu nedenle virüsler canlı sayılmaz. Bakterilerin aksine, virüsler hayvanlara veya insanlara asla yararlı değildir. Ancak virüsler her zaman zararlı da değildir. Zoonotik virüslere örnekler:

• FSME virüsü (kene kaynaklı ensefalit)
• Hantavirüs (hantavirüs hastalığı)
• Kuduz virüsü (kuduz)
• Dang virüsü (dang humması)
• Ebola virüsü (ebola)

parazitler

Parazitler, besin sağlamak için bir konak (hayvan, insan veya bitki) kullanan solucanlar gibi tek hücreli veya çok hücreli organizmalardır. Belirli koşullar altında patojenleri de bulaştırabilirler. Bunun konağa hiçbir faydası yoktur. Zoonotik parazitlere örnekler:

• Toksoplazma (toksoplazmoz)
• Plazmodyum (sıtma)
• Tenya
• Kene
• Pire

Mantarlar

Mantarlar, insanları ve hayvanları kolonize edebilen ve onları hasta edebilen çok hücreli organizmalardır. Zoonotik bir mantar örneği, genellikle köpekleri, kedileri, atları ve tavşanları etkileyen ve insanlarda cilt hastalığına (dermatofitoz) neden olabilen microsporum canistir.

Prionlar

Prionlar, hayvansal gıdalarla alınabilen, yanlış katlanmış ve bulaşıcı olan izole proteinlerdir. Prionlar beyne girdiğinde beyin dokusunun parçalanmasına neden olur. Prionlar, sığır süngerimsi ensefalopatisi (BSE) ile enfekte olmuş sığırlardan elde edilmiş ürünler yoluyla insanlara bulaşabilir ve bu da varyant Creutzfeldt-Jacob hastalığı olarak adlandırılan ölümcül bir duruma neden olabilir. Bu hastalık da bir zoonozdur.

Bazı zoonozlar çoğunlukla omurgalılardan insanlara (zooantroponoz), diğerleri ise çoğunlukla insanlardan omurgalılara (antropozoonozlar) bulaşır. Bazı zoonozlarda bulaşma her iki yönde de gerçekleşir. Hem taşıyıcının hem de alıcının – yani hayvanların ve insanların – hastalanması ve semptom göstermesi mümkündür. Semptomlar oldukça farklı olabilir. Ayrıca, enfekte olmuş iki kişiden sadece birinin semptom göstermesi ve diğerinin tamamen semptomsuz kalması, ancak patojenleri yayması da mümkündür.

İnsanlara çiftlik hayvanlarından, vahşi ve evcil hayvanlardan farklı şekillerde zoonotik patojenler bulaşabilir:

Doğrudan temas

Patojenler, insanlar ve hayvanlar arasında doğrudan temas yoluyla bulaşabilir. Özellikle evcil hayvanlarla yakın temas – örneğin sarılma, yalama veya tırmalama yoluyla – patojenleri bulaştırabilir. Örneğin kediler, hamileler ve doğmamış çocuk için özellikle tehlikeli olabilen toksoplazmayı bulaştırabilir. Kürksüz hayvanlar da olası taşıyıcılardır: Amfibiler ve sürüngenler insanları çeşitli salmonella türleriyle enfekte edebilir; bu genellikle onlara dokunduğunuzda veya hayvanın dışkısıyla temas ettiğinizde olur. Birçok patojenin sağlıklı insanlara evcil hayvanlardan bulaşma ve ciddi şekilde hastalandırma riski oldukça düşüktür. Bununla birlikte, hayvanlarla uğraşırken - özellikle çocuklar, hamileler veya zayıf bağışıklık sistemi olan kişiler için - yeterli hijyen sağlamak her zaman mantıklıdır. Ancak diğer zoonotik patojenler söz konusu olduğunda, yalnızca koruyucu aşılama güvenilir koruma sağlayabilir. Köpek ve kediler her zaman kuduza karşı aşılanmalıdır. Evcil hayvan sahipleri, evcil hayvanlarında düzenli olarak solucan temizliği yaptırarak tenya gibi parazitlerin neden olduğu enfeksiyonları da önleyebilir.

Evcil hayvan sahiplerinin aksine, vahşi hayvanlarla yakın teması olan insanların (örneğin onları avladıkları veya habitat kaybı nedeniyle onlara yakın yaşadıkları için) potansiyel olarak tehlikeli zoonotik patojenlere yakalanma riski daha yüksektir. Bunun nedeni, bazı vahşi hayvan popülasyonlarında hala bilinmeyen birçok patojen bulunmasıdır. Özellikle küçük ve büyük yarasalar, önemli yeni zoonoz kaynakları olarak kabul edilir. Örneğin kuduz, ebola, MERS ve muhtemelen SARS ve SARS-CoV-2 bu hayvanlardan kaynaklanmıştır.

Tarımsal hayvancılıkla uğraşan kişilerde enfeksiyon riski de artmaktadır. Ek bir risk, geleneksel hayvancılıktan elde edilen hayvanların genellikle insanlara bulaştırabilecekleri çok dirençli patojenleri (MDR) taşımasıdır. Bunlar, çeşitli antibiyotiklere duyarsız olan bakterilerdir. Bunlara özellikle metisiline dirençli staphylococcus aureus (MRSA) ve geniş spektrumlu beta-laktamaz (ESBL) üreten enterobakteriler dahildir. Bu bakteriler, diğer şeylerin yanı sıra insanlarda yara enfeksiyonlarını ve kalbin iç zarının iltihaplanmasını (endokardit) tetikleyebilir. Her zamanki antibiyotikler etkili olmadığında çok dirençli bakterilerin neden olduğu enfeksiyonların tedavisi zordur.

Hayvansal gıdalar

Hayvancılıktan gelen bakteriler, süt, yumurta ve et gibi çiğ hayvansal gıdalar yoluyla tüketicilere bulaşabilmektedir. Bu bağlamda, kontamine gıda yoluyla salmonella veya kampilobakter gibi bakterilerin bulaşması oldukça yaygındır. Bunun nedeni, genellikle çiğ hayvansal ürünleri işlerken yeterli mutfak hijyeninin sağlanmamasıdır. Sağlıklı insanlar için bu genellikle zararsızdır, ancak bağışıklık sistemi zayıf olan insanlar, küçük çocukların ebeveynleri veya hamileler, yumurta, çiğ süt ve çiğ balık ve et hazırlarken hijyene dikkat etmelidir. Ayrıca bu ürünler çiğ olarak yenilmemelidir.

Birçok bilim insanı, artan zoonozların pandemi riskini de artıracağını varsaymaktadır. Artan zoonozların ana nedeni olarak insan etkileri görülmektedir: Vahşi hayvanların doğal yaşam alanları iklim değişikliği, kentsel yayılma ve ormanların geniş çapta yok edilmesiyle azalmaktadır. Bu nedenle birçok vahşi hayvan, insanların da yaşadığı bölgelere gitmek zorunda kalmaktadır. Bu, insanlarla vahşi hayvanlar arasındaki temasın artmasına neden olabilmektedir. Ek olarak, iklim değişikliği patojenleri bulaştırabilen sivrisineklerin ve kenelerin yayılmasını kolaylaştırmaktadır. Ek olarak, vahşi hayvanları avlayan ve satan insanlar bunların patojenleriyle sıklıkla temas eder. Ayrıca yoğun hayvancılık, bazıları çok dirençli olan patojenlerin hayvanlardan insanlara ve aksi yönde yayılmasına da yol açmaktadır.

Bu, insan, hayvan ve çevre sağlığının yakından bağlantılı olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, herkes için tek bir sağlık olabilir: Hayvanların ve çevrenin sağlığı, insan sağlığı için ön koşuldur. Bu kavram "One Health" olarak adlandırılır. One Health yaklaşımı, tüm etkilenenlerin esenliği ve sağlığı için insan ve hayvan tıbbının ve çevre biliminin sorumluluk bilinciyle uygulanmasının önemini gösterir ve kabul eder.

Zoonozların yayılmasını ve dolayısıyla yeni bulaşıcı hastalıkların yayılmasını sınırlamak için hükümetler ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından One Health sağlık konsepti doğrultusunda erken uyarı sistemlerinin kurulması ve yaygınlaştırılması gibi kapsamlı önlemler gereklidir. Zoonozları daha iyi anlamak ve böylece onları başarılı bir şekilde önleyebilmek veya bunlarla mücadele edebilmek için yoğun araştırmalar da önemlidir. Almanya'da Ulusal Zoonoz Araştırma Platformu 2006'dan beri bu görevi yerine getirmektedir.

Ayrıca, zoonotik patojenlerle enfeksiyonu önlemek için herkes kendi başına bir şeyler yapabilir:

Yemek pişirmek ve yemek yemek

• Çiğ hayvansal ürünleri işlerken yeterli mutfak hijyenini sağlamak
• Eti iyi pişirmek
• Et tüketimini azaltmak
• Tercihen bölgesel ürünler satın almak

Hayvanlarla doğru şekilde uğraşmak

• Vahşi hayvanlarla temastan kaçınmak
• Hayvanlara veya dışkıya dokunduktan sonra, özellikle yemekten önce elleri iyice yıkamak
• Isırık veya tırmalama yaralarını hemen suyla yıkamak
• Evcil hayvanların veteriner tarafından düzenli olarak kontrol edilmesini sağlamak, aşılarını yaptırmak ve düzenli olarak solucan temizliği yaptırmak

Aşılar yoluyla sağlık bakımı

Enfeksiyon riskini azaltmak için (örneğin grip virüsleri ve SARS-CoV-2) bazı zoonotik patojenlere karşı aşı olabilirsiniz. Bununla birlikte, bazı aşılar yalnızca enfeksiyon riskinin artması durumunda, örneğin bir risk bölgesine seyahat ederken önerilir. Bunun örnekleri FSME, sarı humma ve kuduz aşılarıdır.

Sivrisinek ve kenelere karşı korunma

Sivrisinekler ve keneler birçok farklı zoonotik patojeni bulaştırabildiğinden, kendinizi sivrisinek ve kene ısırıklarından korumak yararlıdır. Böcek önleyici spreyler ve uzun giysiler, diğer önlemlerin yanı sıra yardımcı olur.

Sivrisinek ve kenelere karşı korunma hakkında ayrıntılı bilgi egzotik bulaşıcı hastalıklar hakkındaki yazımızdadır.

Zoonozlar için Ulusal Araştırma Platformu, zoonosen.net web sitesinde zoonozlar, belirli zoonotik patojenlerin profilleri ve araştırma öncelikleri hakkında bilgi sunmaktadır.