Vasküler demans

Vasküler demans beyindeki kan dolaşım sistemindeki bozukluğun neden olduğu demans için kullanılan tıbbi terimdir. "Vasküler" terimi Latince "vasculum" kelimesinden gelmekte ve vazo veya küçük damar anlamına gelmektedir. Vasküler demans Alzheimer hastalığının yanı sıra en sık rastlanılan demans hastalıklarından biridir.

Bu iki hastalığın belirtileri çok benzediği için pek çok durumda Alzheimer hastalığını ve vasküler demansı birbirinden ayırmak çok zordur. Bu durum karışık demans olarak adlandırılmaktadır. Özellikle ileri yaşlardaki hastalar bundan etkilenmektedir.

Beynin hangi bölgesinde kan dolaşım bozukluğu olduğuna bağlı olarak vasküler demans değişik semptomlar gösterebilir. Beyin kılcal damarlarındaki rahatsızlık nedeniyle oluşan en sık görülen vasküler demansın karakteristik semptomları aşağıdaki gibidir:

• Yavaşlama
• Konsantrasyon ve dikkat bozukluğu
• Unutkanlık
• Yönetim kaybı
• Ani mental ve fiziksel yorgunluk

Alzheimer hastalığından farklı olarak azalan hafıza kapasitesi bunda çok da ön planda değildir. Bunlara ek olarak genellikle aşağıdaki fiziksel semptomlara rastlanmaktadır:

• Yürüyüş bozuklukları
• Mesane kontrolünü kaybetme (sık idrara çıkma ihtiyacı, idrar kaçırma)
• Yutkunmada ve konuşmada sorunlar
• Sebepsiz gülme ve ağlama
• Baş dönmesi

Beyin daha geniş bölgelerde kan dolaşım bozukluğundan etkilenirse daha fazla beyin dokusu ölür ve felç, uyuşukluk ve görme kaybı gibi diğer nörolojik semptomlar ortaya çıkabilir.

Genel olarak demans hastalığında mental yetiler tamamen ortadan kayboluncaya kadar gittikçe azalmaktadır. Aşağıdaki mental yetiler etkilenmektedir:

• Kısa süreli hafıza ve dikkat kabiliyeti
• Uzun süreli hafıza
• Konsantrasyon ve dikkat kabiliyeti
• Algı ve yargı mekanizması
• Mekansal ve zamansal oryantasyon
• Faaliyetleri planlama ve kontrol
• Yönetim
• Konuşma
• Davranış
• Algı ve duygular

Bu ilerleyen semptomlar nedeniyle hastaların günlük hayat aktivitelerini sürdürmeleri giderek daha az olasıdır. Kendi başlarına yaşamak gittikçe zorlaşır. İlerleyen aşamada günlük hayatlarında desteğe ve son olarak da kalıcı bakıma ihtiyaç duyarlar.

Yalnızca semptomlara dayanarak hangi tip demansa sahip olunduğuna karar vermek pek de mümkün değildir. Hastaların çoğu hem Alzheimer hastalığına hem de kan dolaşım bozukluğuna sahip olduğundan semptomlar büyük ölçüde aynıdır.

Vasküler demans tek bir hastalık değildir. Damarlardaki ve kardiyovasküler sistemdeki çeşitli değişiklikler sonucunda vasküler demans ortaya çıkabilmektedir. Hepsinin ortak noktası ise beynin pek çok küçük bölgesine yeterli oranda oksijenin iletilmemesidir.

Vasküler demansın en sık rastlanan nedeni beyin kılcal damarlarında görülen serebral mikroanjiyopati hastalığıdır. Burada beyni besleyen kan damarları tıkanma ve duvarlarındaki kalınlaşma nedeniyle o kadar daralır ki daha derinde olan ön beyin bölgesini yeterince besleyemez hale gelir. Bu yetersiz kan akışı formu yavaş ilerleyebilir ve yayılabilir. Ayrıca bir veya birden çok küçük inmelere neden olabilir.

Vasküler demansın bir diğer nedeni ise beyni besleyen damarları tıkayan kan pıhtısıdır. Besleyici damarın aniden tıkanması nedeniyle beslenen beyin dokusunu öldürmesidir (serebral enfarktüs). Bu kan pıhtısı beyin damarlarındaki tıkanıklıktan (arterioskleroz) meydana gelmektedir, ancak genelde karotis arter veya kalpten beyne giden damarlar ile taşınmaktadır. Serebral enfarktüsler çok küçükse tipik inme semptomları fark edilmeyebilir.

Çeşitli bölgelerde birçok küçük serebral enfarktüs meydana geldiğinde ve vasküler demansa neden olduğunda çoklu enfarktüslü demans söz konusudur. Ayrıca tek bir serebral enfarktüs mental yetiler için stratejik bir bölgeyi etkiliyorsa demansa neden olabilir (stratejik enfarktüslü demans). Büyük atardamar kan pıhtısı yüzünden tıkanırsa beslenen beyin dokusunun büyük bölümü ölür. Böyle bir inme geçiren hastaların yaklaşık dörtte birinde sonradan demans görülmektedir.

Nadiren de olsa beyin kanaması da vasküler demansa neden olmaktadır. Bu hemorajik inmeler genelde uzun süre boyunca yüksek tansiyon nedeni ile zarar gördüğünde ve yırtıldığında meydana gelmektedir.

İleri yaş ve yüksek tansiyon vasküler demans için en önemli risk faktörleridir. İnme sonrası etkilenenlerin yaklaşık yüzde 25'inde zamanla demans ortaya çıkmaktadır. İnme ve diğer kardiyovasküler hastalıklara yakalanma olasılığını artıran aynı risk faktörleri vasküler demans oluşumuna da neden olmaktadır.

Bunlara özellikle de şu hastalıklar dahildir:

• Yüksek tansiyon (hipertansiyon)
• Şeker hastalığı (diyabet)
• Yüksek kolesterol seviyesi (hiperkolesterolemi)

Ayrıca atriyal fibrilasyon ve koroner arter hastalığı gibi kalp hastalıkları da inme ve vasküler demans riskini artırmaktadır.

Bir diğer risk faktörü ise sağlıksız yaşam tarzıdır. Özellikle de aşağıdaki davranışların olumsuz etkisi bulunmaktadır:

• Sigara içmek
• Yetersiz bedensel hareket
• Sağlıksız beslenme
• Aşırı kilo ve obezite (adipozite)
• Yüksek alkol tüketimi

Vasküler demans, Alzheimer hastalığından sonra en sık görülen demans şeklidir. Almanya'da her yıl yaklaşık 250.000 kişide demans gelişmektedir ve bunların yüzde 15 ila 25'i vaskülerdir. Kadınlar erkelere göre daha sık görülmektedir.

Dolaşım bozukluğunun beynin neresinde meydana geldiğine ve nedenine bağlı olarak vasküler demans farklı semptomlar sergileyebilir. Sonuç olarak demansın seyri de büyük oranda değişebilir.

Beynin kılcal damarlarında dolaşım bozukluğu (mikroanjiyopati) meydana gelmişse mental yetilerin kaybı daha da ilerlemektedir. Tek bir serebral enfarktüs vasküler demansa neden olduğunda bazen bu belirli seviyede kalabilir ve yavaşça iyileşebilir. Tekrar eden inmelerde kötüleşme de yavaş yavaş ortaya çıkabilir.

Aynı anda oluşan kardiyovasküler hastalıklar yüzünden vasküler demanslı kişiler Alzheimer hastalarına göre genelde daha hızlı ölmektedir. Teşhisten sonra ortalama üç ila beş yıl içinde ölüm gerçekleşir.

Altta yatan risk faktörleri ve hastalıklar daha iyi tedavi edildiği için genelde vasküler demans oranı da azalmaktadır.

Yüksek tansiyon gibi hastalıkların tedavisi sonucu ve daha iyi bir yaşam tarzı vasküler demans riskini düşüren önemli faktörlerdir.

Bilimsel çalışmalar bu önlemlerin Alzheimer hastalığını da önlemede etkili olduğunu göstermiştir.

En çok da aşağıdaki davranışların etkisi bulunmaktadır:

• Düzenli bedensel aktivite
• Sigara içmemek
• Sağlıklı beslenme

Bunlara ek olarak iyi eğitim, toplu günlük aktiviteler ile yoğun sosyal hayat, aktif bir zihin ve günlük yaşamda sürekli zihinsel zorluklar mental yetilerin erken kaybolmasını engellemektedir.

Demans hastalığından şüphelenildiğinde mümkün olan en doğru teşhisi almak için doktorlar farklı yöntemler kullanmaktadır:

Nöropsikolojik testler

Nöropsikolojik testler hafıza ve konsantre olma yeteneği gibi belirli mental yeti alanlarının bozulup bozulmadığını ve ne ölçüde olduğunu öğrenebilmek için kullanılmaktadır. İlgili yetiler sayısal değerlerle ölçülebilmektedir. Doktorlar daha sonra bunları nüfustaki değerler ile karşılaştırır.

Nöropsikolojik muayenenin iki amacı bulunmaktadır. İlk olarak mental bozulmanın öznellik hissi nesnel karşılaştırma değerine dönüşebilir. Yani kişinin algıladığı eksikliklerin gerçekten var olup olmadığını göstermektedir. İkincisi ise bireysel durumda hangi semptomların kombinasyonunun olduğu belirlenmektedir. Demansın nedenine ilişkin önemli ipuçları sağlamaktadır.

Görüntüleme yöntemleri

Bunların yanı sıra beyin radyolojik prosedürlerle incelenmektedir. Beynin kesitler halinde incelenmesi kronik dolaşım bozukluklarını ve önceden meydana gelmiş serebral enfarktüsleri veya beyin kanamalarını tespit etmeyi sağlamaktadır. Bunun için ise bilgisayarlı tomografi (BT) ve manyetik rezonans tomografisi (MRT) kullanılmaktadır. Beyindeki dolaşım bozukluklarına neden olan daralmaları tespit etmek için boyun damarlarının ultrason muayeneleri ve serebral arterlerin özel BT ve MRI taramaları kullanılmaktadır.

Kardiyovasküler fonksiyonların incelenmesi

Bunlara ek olarak yüksek tansiyon, diyabet ve yüksek kolesterol gibi riskli hastalıkları tespit etmek için kan testleri ve tansiyon ölçümleri yapılmaktadır. Örneğin atriyal fibrilasyon teşhisi koymak için uzun süreli elektrokardiyogram da (EKG) yapılmaktadır. Kalp kapakçıkları veya kalp kası hastalığının belirtileri kalbin ultrason muayenesi (ekokardiyografi) ile keşfedilebilmektedir.

Dolaşım bozuklukları vasküler demans nedeni olduğundan dolayı özellikle altta yatan riskli hastalıkları tedavi etmek önemlidir. Böylelikle daha fazla beyin dokusunun ölme riski azaltılabilir.

Riskli hastalıkların tedavisi

Yüksek tansiyon, diyabet ve aşırı yüksek kolesterol değerleri ilaçlarla tedavi edilebilir. Atriyal fibrilasyon, koroner kalp hastalığı veya kalp yetmezliği gibi kalp hastalıkları da uygun önlemlerle tedavi edilebilir.

Beyinde kan pıhtıları oluşmuşsa hastalara antikoagülan ilaçlar verilmektedir. Böylelikle diğer inmeler önlenebilir. Bunun nedeni daralmış karotis arter ise ameliyatla bu daralma düzeltilebilir.

Diğer ilaçlar

Alzheimer hastalığı için semptomları hafifleten ilaçlar bulunmaktadır. Bunlara kolinesteraz inhibitörleri ve memantin dahildir. Ancak bu ilaçlar sadece geçici etkiye sahiptir ve hastalığın seyrinde hiçbir etkiye sahip değildir. Vasküler demansta etkili değildir, ayrıca yan etkilere de neden olabilmektedir. Bu nedenle saf vasküler demansta kullanılmamalıdır.

Doktorlar sanrılar, korku, sinirlilik, huzursuzluk, uyku bozukluğu ve depresyon gibi semptomları hafifletmek için psikotrop ilaçlar yazar.

Demans hastalığının seyrini önemli ölçüde etkileyebilecek bir tıbbi tedavi halen bilinmemektedir. Günümüzde demansın tedavisi yoktur. Bu hem Alzheimer hastalığı hem de demans için geçerlidir.

İlaçsız yardımcı terapiler

Demanslı kişiler genellikle uzun süreli desteğe ve tedaviye ihtiyaç duymaktadır. Bu da çok sayıda tıbbi, bakım, ergoterapi, fizyoterapi ve sosyal hizmet uzmanlarını içermektedir. Bakımı üstlenen yakınlar da iyice bilgilendirilmeli ve desteklenmelidir.

Ärztliche Zentrum für Qualität in der Medizin (Tıpta Kalite İçin Sağlık Uzmanları Merkezi) tarafından sağlanan kısa bilgi "Demans: Yakınlar İçin Zorlu Bir Deneyim" konusuna ayrılmıştır.

Alman Federal Sağlık Bakanlığı web sitesinde hastalar ve yakınları için bilgi içeren, demansla ilgili online tavsiyeler sunulmaktadır.

Diğer bilgiler:

• Demans hakkında Ärztliche Zentrum für Qualität in der Medizin (Tıpta Kalite İçin Sağlık Uzmanları Merkezi) tarafından sağlanan kısa bilgi: Unutkanlıktan fazlası
• Deutsche Alzheimer Gesellschaft e.V. (Alman Alzheimer Derneği) Demansta Kendi Kendine Yardım