Vasküler demans

Vasküler demans, beyindeki dolaşım bozukluklarından kaynaklanan demansın tıbbi terimidir. Vasküler demans, Alzheimer ile birlikte en sık görülen demanslardan biridir.

Alzheimer demansı ile vasküler demansı birbirinden ayırmak zordur. Özellikle demans hastası olan çok yaşlı kişilerde sıklıkla her iki hastalığın belirtileri de görülür. Bu durum karışık demans olarak adlandırılmaktadır. 

Vasküler demansta dolaşım sorunlarının beynin hangi bölgelerinde ortaya çıktığına bağlı olarak çok farklı belirtiler ortaya çıkar. 

Alzheimer demansından farklı olarak, azalan hafıza kapasitesi çok da ön planda değildir. 

Beyin kılcal damarlarındaki rahatsızlık nedeniyle oluşan en sık görülen vasküler demansın karakteristik semptomları aşağıdaki gibidir:

• Konsantrasyon ve dikkat bozukluğu
• Yavaşlama, örneğin düşünce süreçlerinde
• Unutkanlık
• Günlük görevleri yerine getirmede zorluk
• İlgisizliğe varan dürtü bozukluğu (apati)
• Ani mental ve fiziksel yorgunluk

Bunlara ek olarak genellikle aşağıdaki fiziksel semptomlara rastlanmaktadır:

• Yürüyüş bozuklukları
• Mesane kontrolünün kaybı, örneğin idrara çıkma isteğinin artması veya idrar kaçırma
• Yutkunmada ve konuşmada sorunlar
• Sebepsiz gülme ve ağlama
• Baş dönmesi

Kan akışındaki ani azalmadan beynin daha büyük bölgeleri etkilenirse felç, uyuşukluk ve görme bozuklukları gibi inme belirtileri ortaya çıkar.

Genel olarak, bir kişi demans hastası olduğunda zihinsel yetenekleri yavaş yavaş azalır ve sonunda tamamen kaybolur. Aşağıdaki mental yetiler etkilenmektedir:

• Kısa süreli hafıza ve dikkat kabiliyeti
• Uzun süreli hafıza
• Konsantrasyon ve dikkat kabiliyeti
• Algı ve yargı mekanizması
• Mekansal ve zamansal oryantasyon
• Faaliyetleri planlama ve kontrol
• Yönetim
• Konuşma
• Davranış
• Algı ve duygular

Damarlardaki ve kardiyovasküler sistemdeki çeşitli değişiklikler sonucunda vasküler demans ortaya çıkabilmektedir. Hepsinin ortak noktası ise beynin pek çok küçük bölgesine yeterli oranda oksijenin iletilmemesidir.

Aşağıdaki değişiklikler beyne oksijen tedarikini etkileyebilir:

• Küçük kan damarlarının daralması
• Kan pıhtısı
• Beyinde kanamalar

Küçük kan damarlarının daralması

Vasküler demansın en yaygın nedeni beyindeki küçük kan damarlarının hastalığıdır (serebral mikroanjiyopati). Beynin kan damarları, birikintiler ve duvar kalınlaşması nedeniyle o kadar daralır ki, beynin bağımlı bölgeleri artık yeterli oksijen alamaz. 

Bu yetersiz kan akışı formu yavaş ilerleyebilir ve yayılabilir. Ayrıca bir veya birden çok küçük inmelere neden olabilir.

Kan pıhtısı

Vasküler demansın bir başka nedeni de, boyun arterlerinden veya kalpten gelen ve beyni besleyen damarları tıkayan kan pıhtılarıdır. Besleyici damarın aniden kapanması nedeniyle aşağı yöndeki beyin dokusu ölür. Doktorlar bu durumu serebral enfarktüs olarak adlandırmaktadır. 

Kan pıhtıları boyun damarlarındaki birikintiler (arterioskleroz) nedeniyle veya bir kalp aritmisi olan atriyal fibrilasyon sonucunda kalpte meydana gelir. 

Çeşitli bölgelerde birçok küçük serebral enfarktüs meydana geldiğinde ve vasküler demansa neden olduğunda çoklu enfarktüslü demans söz konusudur. Ancak tek bir beyin enfarktüsü bile zihinsel performans için önemli olan bir bölgeyi etkiliyorsa demansı tetikleyebilir. 

Daha büyük bir arter kan pıhtısı ile tıkanırsa, aşağı yöndeki beyin dokusunun daha büyük bir alanı da ölür. Böyle bir inme geçiren kişilerin en az dörtte birinde demans gelişir.

Beyinde kanamalar 

Çok daha az sıklıkla, vasküler demans beyindeki kanamadan kaynaklanır. Bu tür hemorajik inmeler genellikle uzun süreli yüksek tansiyon nedeniyle kan damarlarının hasar görmesi ve yırtılması sonucu ortaya çıkar. 

İnme sonrası etkilenenlerin yaklaşık yüzde 25'inde zamanla vasküler demans ortaya çıkmaktadır. 

İnme ve diğer kardiyovasküler hastalıklara yakalanma olasılığını artıran aynı risk faktörleri vasküler demans oluşumuna da neden olmaktadır.

Artan yaşa ek olarak, bunlar aşağıdaki gibi hastalıkları içerir:

• Yüksek tansiyon (hipertansiyon)
• Şeker hastalığı (diyabet)
• Yüksek kolesterol seviyesi (hiperkolesterolemi)
• Atriyal fibrilasyon ve koroner kalp hastalığı gibi kalp hastalıkları

Bir diğer risk faktörü ise sağlıksız yaşam tarzıdır. Özellikle de aşağıdaki davranışların olumsuz etkisi bulunmaktadır:

• Sigara içmek
• Yetersiz bedensel hareket
• Sağlıksız beslenme
• Aşırı kilo ve obezite (adipozite)
• Yüksek alkol tüketimi

Almanya'da her yıl yaklaşık 250.000 kişide demans gelişmektedir ve bunların yüzde 15 ila 25'i vasküler demanstır. Demans, kadınlarda erkelere göre daha sık görülmektedir.

Dolaşım bozukluğunun beynin neresinde meydana geldiğine ve nedenine bağlı olarak vasküler demans farklı semptomlar sergileyebilir. Bu nedenle çok farklı şekillerde seyredebilir.

Beyindeki küçük damarlarda dolaşım bozukluğu (mikroanjiyopati) varsa zihinsel performans düşmeye devam eder. Tek bir serebral enfarktüs vasküler demansa neden olduğunda bazen bu belirli seviyede kalabilir ve yavaşça iyileşebilir. Tekrar tekrar inme meydana gelirse sağlık giderek kötüleşebilir. 

Eşlik eden kardiyovasküler hastalıklar nedeniyle, vasküler demansı olan kişiler genellikle Alzheimer demansı olan kişilere göre daha erken ölürler. Ortalama olarak, teşhisten ölüme kadar geçen süre yaklaşık üç ila beş yıldır.

Yüksek tansiyon gibi hastalıkların tedavisi sonucu ve daha iyi bir yaşam tarzı vasküler demans riskini düşüren önemli faktörlerdir.

En çok da aşağıdaki davranışların etkisi bulunmaktadır:

• Düzenli fiziksel aktivite
• Sigara içmemek
• Dengeli beslenmek 

Bunlara ek olarak iyi eğitim, toplu günlük aktiviteler ile yoğun sosyal hayat, aktif bir zihin ve günlük yaşamda sürekli zihinsel zorluklar mental yetilerin erken kaybolmasını engellemektedir.

Demans hastalığından şüphelenildiğinde mümkün olan en doğru teşhisi almak için doktorlar çeşitli yöntemler kullanır.

Nöropsikolojik testler

Nöropsikolojik testler, hangi beyin fonksiyonlarının etkilendiğini ve örneğin hafıza veya konsantrasyonun ne kadar ciddi şekilde bozulduğunu bulmak için kullanılabilir. 

İlgili yetiler sayısal değerlerle ölçülebilmektedir. Doktor daha sonra bunları popülasyonun ortalama değerleri ile karşılaştırır.

Nöropsikolojik muayenenin iki amacı vardır:

• Bir yandan algılanan zihinsel gerileme ölçülebilir hale getirilerek somutlaştırılabilir. Yani kişinin algıladığı eksikliklerin gerçekten var olup olmadığını göstermektedir.
• İkincisi ise bireysel durumda hangi semptomların kombinasyonunun olduğu belirlenmektedir. Demansın nedenine ilişkin önemli ipuçları sağlamaktadır.

Görüntüleme yöntemleri

Beyin aynı zamanda beynin dijital kesitsel görüntülerini oluşturmak için görüntüleme teknikleri kullanılarak da incelenir. Bu, kronik dolaşım bozukluklarını ve daha önce geçirilmiş beyin enfarktüslerini veya beyin kanamalarını tespit etmeyi mümkün kılar. 

Bunun için ise bilgisayarlı tomografi (BT) ve manyetik rezonans tomografisi (MRT) kullanılmaktadır. Beyindeki dolaşım bozukluklarına neden olan daralmaları tespit etmek için boyun damarlarının ultrason muayeneleri ve serebral arterlerin özel BT ve MRT taramaları kullanılmaktadır.

Kardiyovasküler fonksiyonların incelenmesi

Ayrıca doktor, yüksek tansiyon, diyabet veya kolesterol yüksekliği gibi olası riskli hastalıkların tespiti için kan alır ve kan basıncını ölçer. 

Örneğin atriyal fibrilasyon teşhisi koymak için uzun süreli elektrokardiyogram da (EKG) yapılmaktadır. Kalbin ultrason muayenesi (ekokardiyografi), kalp kapakçıkları veya kalp kasının olası hastalığına dair kanıt sağlar.

Demans henüz tedavi edilememektedir. Tedavinin amacı semptomları mümkün olduğu kadar hafifletmek ve hastalığın ilerlemesini mümkün olduğu kadar yavaşlatmaktır. 

Vasküler demansın nedeni dolaşım bozuklukları olduğundan mevcut riskli hastalıkların tedavisi özellikle önemlidir. Bu, daha fazla beyin dokusunun ölme riskini azaltabilir. 

Yüksek riskli hastalıkların tedavisi

Yüksek tansiyon, diyabet ve yüksek kolesterol düzeyleri, yaşam tarzı değişiklikleri ve ilaç tedavisi yoluyla kolaylıkla tedavi edilebilir. Atriyal fibrilasyon, koroner kalp hastalığı veya kalp yetmezliği gibi kalp hastalıklarına yönelik de hedefe yönelik tedavi sağlanmaktadır.

Beyinde kan pıhtıları oluşmuşsa antikoagülan ilaçlar kullanılır – vasküler hastalıklar için ASA ve atriyal fibrilasyon için antikoagülanlar. Böylece başka inmeler önlenebilir. Sebep ciddi şekilde daralmış şah damarıysa, daralma ameliyatla veya stentle de tedavi edilebilir. 

Demans ilaçları

Alzheimer demansı için semptomları hafifleten ilaçlar bulunmaktadır. Bunlara kolinesteraz inhibitörleri ve memantin dahildir. Ancak bu ilaçlar sadece geçici etkiye sahiptir ve hastalığın seyrinde hiçbir etkiye sahip değildir. Vasküler demansta etkili değildir, ayrıca yan etkilere de neden olabilmektedir. Bu nedenle saf vasküler demansta kullanılmamalıdır. 

Doktorlar sanrılar, korku, sinirlilik, huzursuzluk, uyku bozukluğu ve depresyon gibi semptomları hafifletmek için psikotrop ilaçlar yazar. Ancak öncelikle psikolojik semptomların diğer nedenlerini dışlamak önemlidir.

İlaçsız eşlikçi tedaviler

Demanslı kişiler genellikle uzun süreli desteğe ve tedaviye ihtiyaç duymaktadır. Buna tıp, psikoloji, hasta bakımı, mesleki terapi, fizyoterapi ve sosyal hizmet uzmanları dahildir. Bakımı üstlenen yakınlar da iyice bilgilendirilmeli ve desteklenmelidir.

Demans ilerleyici bir hastalıktır. Zamanla, etkilenen insanlar günlük yaşam aktivitelerini yerine getirmenin giderek daha az mümkün olduğunu görürler. Bağımsız yaşamak giderek zorlaşır. İleri evrelerde demans hastası kişiler günlük yaşamda kapsamlı desteğe ve genellikle uzun süreli bakıma ihtiyaç duyarlar.

"Demans hastalarının bakımı" yazısında evde bakım ve destek hizmetleri hakkında ayrıntılı bilgi bulabilirsiniz.

Vesayet yetkisi, vekalet ve tıbbi vasiyet konuları erkenden düşünülmelidir

Demans ilerledikçe bağımsızlık azalır. Bir noktada hastalar artık bağımsız olarak önemli kararlar alamayacak duruma gelirler. Bu nedenle, hastalıkta mümkün olduğu kadar erken dönemde destek ve korunmaya ilişkin özel önlemlerin alınması tavsiye edilir:

• Bir vekalet veya vesayet yetkisi ile daha sonra bakım görevini kimin üstleneceği ve karar vericinin kim olacağını düzenlemek mümkündür. Ayrıca vekaletnamenin hangi konularda uygulanacağı da belirlenebilir. 
• Tıbbi vasiyet, ciddi bir hastalık durumunda yaşamı uzatan tıbbi önlemleri kabul edip etmediğinizi ve hangi tıbbi tedbirleri kabul ettiğinizi belirlemenizi mümkün kılar.

Federal Adalet ve Tüketici Koruma Bakanlığı'nın web sitesinden bir sağlık hizmeti vekaletnamesi indirebilirsiniz. 

Kendi kendine yardım ve yatılı bakım olanakları

Demans ilerledikçe, psikososyal destek, hemşirelik bakımı ve bakımı üstlenen yakınları desteklemek giderek daha önemli hale gelmektedir.

Yardımcı desteğe yönelik ilk adım, yerel olanaklar olabilir: Örneğin demans hastaları için gündüz bakım tesisleri, bakıma muhtaç kişi için saatlik destek, bakım kursları veya hasta yakınları için sohbet grupları.

Ayrıca, bakım veren kişinin hastalanması veya dinlenmeye ihtiyacı olması durumunda, kısa süreli bakım ve ek bakım hakkı da mevcuttur.

Ayrıca kendi kendine yardım grupları, ailede vasküler demans hastası olan veya evde hastalara bakan diğer kişilerle fikir alışverişinde bulunma fırsatı da sunar.

Federal Sağlık Bakanlığı (BMG) web sitesinde, etkilenenler ve yakınları için bilgiler içeren bir "online demans rehberi" ve "online bakım rehberi" bulabilirsiniz.

Ärztliches Zentrum für Qualität in der Medizin (ÄZQ) (Tıpta Kalite İçin Sağlık Uzmanları Merkezi) kuruluşunun kısa bilgi sayfası, bakıcı yakınların karşılaştığı zorluklara ayrılmıştır.

Deutsche Alzheimer Gesellschaft e.V. (Alman Alzheimer Derneği) web sitesi demans ve kendi kendine yardım konusunda bilgi sunar.

Deutsche Hirnstiftung e. V. (Alman Beyin Vakfı) online sorular veya telefon görüşmeleri yoluyla demans konusunda kapsamlı bilgi ve bireysel danışmanlık sunar.