Beyin zarı iltihabı (menenjit)

Menenjit, beyin zarlarının iltihaplanmasıdır. Bunlar, beyni ve omuriliği kaplayan zarlardır.

Bazen beyin zarlarının yanı sıra beyin de iltihaba maruz kalır. Bu durumda meningoensefalitten söz edilir.

Menenjit bakteriler, virüsler ve başka hastalık mikropları ile tetiklenebilir. Yanlış yönlendirilmiş bağışıklık sistemi (otoimmün reaksiyon), kanser hastalıkları veya ilaçların yan etkileri diğer olası nedenlerdir.

Ateş, baş ağrısı, boyun sertliği ve bilinç bozuklukları tipik semptomlardır. Hastalanmış kişiler çoğu zaman uyuşuk veya şaşkın görünür.

Menenjitin belirtileri, hastalığa neden olan etkene, hastanın yaşına ve bağışıklık sistemine göre değişir.

Tipik semptomlar:

• ateş
• boyun sertliği
• baş ağrısı

Sıkça daha genel şikayetler ortaya çıkar, örneğin:

• Işığa duyarlılık
• Mide bulantısı, kusma
• İshal

Ciltteki değişiklikler patojene dair önemli bir işaret olabilir: Meningokoklarda cilt içinde kanamalar, pnömokoklarda kabarcıklar görülebilir.

Beyin zarlarının iltihaplanması kafatası boşluğunda basıncın artmasına yol açabilir. Kafatası kemikleri tarafından oluşturulan, beyni çevreleyen boşluk kafatası boşluğu olarak adlandırılır. Basıncın artması bilinç bozukluklarına, bazı beyin sinirlerinin çalışmamasına ve kramp nöbetlerine neden olabilir.

Yeni doğanlarda ve küçük çocuklarda beyin zarı iltihabı semptomları genelde daha az aşikardır. Yüksek ancak aynı zamanda düşük vücut sıcaklığı olabilir. Dışarıya doğru çıkıntılı bir fontanel (kafatası kemikleri arasındaki yumuşak kısım) iltihaba işaret edebilir. Hasta çocuklar daha az yemek yer ve daha az sıvı tüketir. Huzursuz olabilir ve sakinleşemeyebilir. Ancak aynı zamanda belirgin bir şekilde uykulu da görünebilir.

Yaşlı insanlarda şaşkınlık veya bilinç bozukluğu menenjitin ana semptomları olabilir.

Beyin zarı iltihabı çoğu zaman hastalık mikropları tarafından tetiklenir.

Kanser, otoimmün hastalıklar ya da iltihap önleyici ağrı kesiciler veya belirli antibiyotikler gibi ilaçların alınması gibi tetikleyiciler nadir görülür.

Beyin zarı iltihabına genellikle virüsler neden olur. Bunlara örnek olarak aşağıdakiler sayılabilir:

• Enterovirüsler: Bunlar örneğin el ayak ağız hastalığının tetikleyicileridir.
• Parechovirüsler: Solunum yolları ve mide-bağırsak enfeksiyonlarına neden olur.
• Epstein-Barr virüsü: Pfeiffer glandüler ateşinin patojeni
• Herpes-simpleks virüsü: Dudak ve genital herpes patojeni
• Varisella-zoster-virüsü: Suçiçeği ve zona hastalığı patojeni
• SARS-CoV-2: COVID-19 patojeni
• Arbovirüsler: Sivrisinekler veya keneler tarafından aktarılan virüsler bu sınıfa aittir.
• Grip, kızamık ve kabakulak virüsleri

Bazen nedeni bakteri enfeksiyonlarıdır. En sık bakteriyel patojenler arasında yer alanlar:

• pnömokok
• meningokok
• grup B streptokoklar
• haemophilus influenzae
• listeria
• yeni doğanlarda: bağırsak bakterisi escherichia coli

Stafilokok, tüberküloz bakterileri veya borrelia enfeksiyonları nedeniyle tetikleme daha az sıklıkla görülür.

Mantar, örneğin maya ve küf mantarı nedeniyle beyin zarı iltihapları, özellikle zayıflamış bağışıklık sistemine sahip insanlarda, örneğin HIV/Aids hastalarında görülür.

Solucan veya diğer parazitlerin neden olduğu menenjit vakaları ülkemizde nadir görülür.

Hastalık mikropları beyin zarlarına nasıl ulaşır?

Çoğu hastalık mikrobu damlacık enfeksiyonu, yani konuşurken, öksürürken veya hapşırırken aktarılır. Bulaşma, bu mikroplar solunduğunda meydana gelir.

Mikroplar çoğu zaman önce başka vücut bölgelerine yerleşir. Ardından çeşitli yollarla beyin zarlarına ulaşır. Bakteriler, örneğin sıkça burun-geniz bölgesindeki mukozalara yerleşir, kan damarlarına nüfuz eder ve kan dolaşımı üzerinden beyin zarlarına ulaşır.

Orta kulak veya paranazal sinüsler gibi beyin zarlarına komşu olan kısımlardaki iltihaplarda hastalık doğrudan sinir sıvısına (beyin omurilik sıvısına) ve beyin zarlarına yayılabilir. Tıp uzmanları beyin omurilik sıvısıyla beyni ve omuriliği çevreleyen sıvıyı kastetmektedir. Virüsler sinirler boyunca da beyin zarlarına ulaşabilir.

FSME virüsü veya Batı Nil virüsü gibi bazı virüsler keneler veya sivrisinekler üzerinden bulaşır. Kene veya sivrisinek ısırığıyla virüsler kan dolaşımına ve oradan da beyin zarlarına ulaşabilir.

Özellikle bebekler, küçük çocuklar ve çok yaşlı insanlar menenjite karşı hassastır.

Menenjit için yaşın yanı sıra başka risk faktörleri de bulunmaktadır. Aşağıdakiler bunlar arasında sayılabilir:

• Diyabet gibi kronik temel hastalıklar
• HIV/Aids gibi hastalıklar veya örneğin organ naklinden sonra bağışıklık sistemini zayıflatan ilaçların alınması nedeniyle gelişen bağışıklık yetmezliği
• Alkolün kötüye kullanımı
• Cerrahi olarak çıkarılmış veya olmayan dalak
• Orta kulak iltihabı veya sinüs enfeksiyonu
• Bakteriyel kalp kapakçığı iltihabı

Beyin zarı iltihabına en sık virüsler neden olur: Almanya'da her yıl 100.000 kişiden 20'ye kadarı viral menenjite yakalanır. Tüm beyin zarı iltihaplarının yaklaşık yarısı enterovirüsler tarafından tetiklenir.

Almanya'da her yıl 100.000 kişiden birden azı bakteriyel menenjite yakalanır. En sık bakteriyel patojen pnömokoklar ve meningokoklardır. Meningokok enfeksiyonları özellikle bebeklerde ve bir yaşındaki çocuklarda ortaya çıkar.

Almanya gibi ılıman iklim bölgelerindeki ülkelerde meningokok hastalığı zirvesi çoğu zaman yılın başındadır.

Menenjitin seyri, hastalığa neden olan etkene, hastanın yaşına ve bağışıklık sistemine göre değişir.

Virüslerin veya ilaç alımlarının neden olduğu iltihaplar genelde hafif seyreder. Çoğu zaman özel tedavi gerektirmeden 2 ila 3 hafta içinde kendiliğinden iyileşirler.

Bakteriyel beyin zarı iltihapları ise buna karşılık bazen aniden başlayabilir, hızlıca kötüleşebilir ve hızlı bir ölüme neden olabilir. Bakteriyel enfeksiyonun kan zehirlenmesi (sepsis) gibi diğer ciddi komplikasyonlarıyla da ilişkili olabilir ve örneğin kafa içi basıncının artması nedeniyle beyne ciddi hasar verebilir.

Ağır bir hastalık seyrinden sonra bazı beyin ve sinir fonksiyonlarının kaybı, işitme kaybı veya düşünme bozuklukları gibi dolaylı hasarlar kalabilir. Davranış ve hareket bozuklukları, aynı zamanda kramp nöbetleri olası uzun vadeli sonuçlardır.

Menenjit patojenlerine karşı beyin zarı iltihabını önleyen aşılar var. Pnömokok, haemophilus influenzae, meningokok, kızamık, kabakulak ve suçiçeği aşıları bunların arasında yer alır. Bunlar Almanya'da, Sistematik Aşı Kurulu (STIKO) tarafından tavsiye edilen koruyucu çocuk aşılarının bir parçasıdır. 

Meningokok menenjitine çeşitli bakteri alt türleri (serogruplar) neden olabilir. Çocuklarda serogrup B aşısının 2 aylıktan itibaren yapılması önerilir. Serogrup C aşısının 2 yaşın başında yapılması önerilir. Hastalığa yakalanma riski yüksek olan kişiler için A, W ve Y serogruplarına karşı aşı da mevcuttur.

Meningokok menenjiti hastalarıyla yakın temaslı kişiler önlem olarak antibiyotik almalıdır.

Menenjitin ağır seyretmesini önlemek için olabildiğince hızlı teşhis önemlidir.

Çok sayıda nedeni olduğu için doktorlar somut sorularla olası tetikleyicileri sınırlamaya çalışırlar. Bunların arasında yer alan sorular:

• Yaşam koşulları: örneğin ortak evde yaşayıp yaşamadığınızı
• Yaptırdığınız aşılar
• Kronik hastalık veya ilaç alımı nedeniyle bağışıklık yetmezliğine dair işaretler
• Alkol tüketimi
• Cinsel hayat
• Hayvanlarla temas
• Kısa süre önce yapılan seyahatler ve ameliyatlar

Çoğu zaman ardından kan alımı gelir. Kanda iltihap ve bakterilerde çoğu zaman patojen de tespit edilebilir.

Tanıda belirleyici olan, iltihabın ve sıklıkla da patojenin beyin omurilik sıvısında (BOS) saptanmasıdır. Bu amaçla lomber ponksiyon yapılır. Alt sırttaki omurilik kanalından özel bir iğne yardımıyla beyin omurilik sıvısı örneği alınır. BOS, beyni ve omuriliği çevreleyen sıvıyı ifade eder. Bilinç bozukluğu varsa lomber ponksiyondan önce beyin bilgisayarlı tomografisi (BT) veya manyetik rezonans görüntüleme (MRG) kullanılarak olası kafa içi basınç artışı olmadığından emin olunmalıdır. Kafa içi basıncının arttığı durumlarda lomber ponksiyon tehlikelidir.

Sürece göre başka muayeneler de eklenebilir, örneğin:

• Boğaz sürüntüleri ve dışkı örnekleri
• Beyin dalgalarının elektroensefalogram (EEG) ile ölçülmesi
• Beynin kılcal damarlarının görüntülenmesi (anjiyografi)

Bakteriyel beyin zarı iltihapları olabildiğince hızlı bir şekilde etkili antibiyotiklerle tedavi edilmelidir. Aksi takdirde ağır veya ölümcül seyir riski söz konusudur. Antibiyotik hastanede damardan verilir.

Bakteriyel menenjit şüphesinde doktorlar, laboratuvar testlerinin sonuçları henüz çıkmamışsa bile, çok sayıda antibiyotikle hemen tedaviye başlarlar.

Nedeni pnömokoklarsa, iltihabı engelleyici etkisi olan kortizon komplikasyonları önleyebilir. Kortizon patojenlerin neden olduğu iltihabi reaksiyonu azaltır. Kortizon uygulaması, meningokok menenjitinde işitme siniri etkilenmişse de faydalı olabilir.

Herpes virüslerinin neden olduğu viral bir enfeksiyondan şüpheleniliyorsa herpes virüslerine karşı önlem amaçlı bir ilaç uygulanabilir. Laboratuvar testleri sonucunda hastalığa herpes virüsünün neden olmadığı tespit edildiğinde ilaç kesilebilir. 

Eğer etken patojen biliniyorsa ona yönelik tedavi uygulanır. Eğer hiçbir bakteri veya herpes virüsü tespit edilmemişse sadece semptomlar hafifletilebilir. Böyle bir durumda hastalara çoğu zaman ağrı kesiciler ve vücudun sıvı dengesini düzenleyen ilaçlar verilir.